På norsk 
In English
Artihkalráidu Min Áiggis/Ávviris sámi skuvlahistorjjá birra
22. oassi - prentejuvvon Ávviris 18.12.2010
|
Ávvir joatká dál artihkalráiddu sámi skuvlahistorjjá birra, mii álggahuvvui
Min Áiggis 2007:s, ja jotkkii Ávviris 2009:s. Artihkkaliid vuođđun leat muitalusat mat leat čohkkojuvvon prošeavttas "Sámi skuvlahistorjá". Dás leat ollu sitáhtat girjjiin ja girjemánusiin, ja mii čujuhit girjjiide mas dat lea váldon (SSH-1, SSH-2 jna.), vai sáhttibehtet
ohcat olles muitalusaid doppe. Girjjiid muitalusaid ja artihkalráiddu gávnnat maiddái interneahtas: http://skuvla.info. Lea doaimmahusjoavkku jođiheaddji, Svein Lund, gii doaimmaha dán artihkalráiddu. Muđui leat doaimmahusjoavkkus mielde Elfrid Boine, Siri Broch Johansen ja Siv Rasmussen.
|
Sin gaskkas geat sáddejuvvojedje eret ledje mánát geain ledje fysalaš vigit ja buozalmasvuođat mat dahke ahte eai sáhtán lihkadit nu go earát, dahje geat dárbbašedje buohcceviesudivššu. 1913 rájes lei Norgga Sámemiššovnnas sierra lámesruoktu Romssas. Mánát geain lei tuberkulosa sáddejuvvojedje dávjá Romsii, Kysthospitalii, doppe sii ledje máŋga jagi ja doppe lei maiddái sierra skuvla.
Eiseválddit eai álo jearran váhnemiin ráđi. Sámi skuvlahistorjá 1-girjjis lea muitaluvvon váhnemiid birra geat biehttaledje sáddemis psykalaš doaibmahehttejuvvon mánáid Guovdageainnus eret ja 3. girjjis fas Ruŋggus Loabágis go buot váhnemat biehttaledje sáddemis sin mánáid "miellaváillátskuvlii".
Dá leat moadde bihtá golmma muitalusas dain čieža muitalusas erenoamášoahpu birra mat leat prentejuvvon Sámi skuvlahistorjá 4-girjjis.
Váivvimus muitu lea go čohkkájin skuvlapulttes in ge ipmirdan maidege. Buot dego girddii mu oaivvi badjel. Oahpaheddjiin ii lean máhttu ii bealjehemiid birra ii ge giehtagiela birra, danne in ožžon oahpu. Dušše dan ipmirdit ahte oahppit čuoččahedje lávlut? Mas ba mun ges dihten mii lávlun lea go in lean gullan dan goassege?
Soiten vuosttaš Guovdageain-olmmoš gii sáddejuvvojin bealjehemiid skuvlii. .... De easka ipmirdin ahte ledjen bealjeheapmi, ja earát ledje maiddái dakkárat. ...
Ii oktage min joavkkus boahtán Troandimii geahččat mot muinna lea bealjehemiid skuvllas. Eadnán ii fitnan goassege doppe, ii mu konfirmašuvnnain ge. ...
Eai bealjehemiid skuvllas hupman nu ollu sápmelaččaid birra. Ii dan dihte lean gal mu mielas váttis doppe sápmelažžii, dehe heivehit iežas dáru kultuvrii. Dat ášši ii lean sáhkan doppe. ...
Dál lea nu ahte lean iežan mielas sápmelaš, in rivgu, muhto in máhte gal giela. Dárostan. Oahpahuvvojin iežan kultuvrras eret, muhto fertet muitit ahte nu lei dárbu. Guovdageainnus ii lean máhtolašvuohta eai ge fálaldagat bealjehis ohppiide. Molssaeaktun dasa livččii ahte in lean obage beassat vázzit skuvlla. Mot de? Lea bávččas go olmmoš lea massán gielas ja kultuvrras, muhto ožžon dan giela sadjái eará giela mainna gulahalan. Mus lea maiddái kultuvrralaš gullevašvuohta bealjehemiid servodahkii. Go dál oaidnalan iežan olbmuiguin, de sávašin máhttit sámegiela, muhto dalle ii lean hupmu ge beassat atnit sámegiela bealjehemiid skuvllas, juobeson vel giehtagiela oahppu min jovkui.
 | Troandima bealjehemiid skuvla lei dán visttis 1855-1991. Dál lea ee. Norgga bealjehemiidmusea dás. (Govva: Norsk Døvemuseum) |
– Lean riegádan bealjeheapmin ja ásan ovttas váhnemiiddánguin, stuora vieljainan ja unna oappáinan. Goappašagat mu váhnemiin leaba oahppan mearkagiela. Mu oabbá ja vielja atniba njálmmelihkastagaid, mearkkaid, seavvima ja čujuheami. Buohkat sámástit dieđusge, ja mun sáhtán oalle álkit lohkat njálmmi lihkastagaid jus dovddan dan olbmo. Muhto lea álo váttis, ja dávjá badjánit dilit goas in ádde. Buot váddáseamos lea singuin geaiguin in servvoštala beaivválaččat. Dalle ferten čájehit sidjiide maid oaivvildan manadettiin dan báikái, ja sáhtán maid sárgut dahje geahččalit čállit.
Mu váhnenguovttos fertiiga oahppat áibbas ođđa giela vai sáhtiiga muinna gulahallat. ... Jáhkán lei erenoamáš váttis danne go leimmet sápmelaččat. Mearkagiela luoikkaha njálmmi lihkastagaid ja sániid dárogielas. Ja dat lea iežas giella iežas grammatihkalaš vuogádagain. Ii lean álki sidjiide leat dárobirrasis ja várra vel dárostit muinna mearkkaiguin.
Ovdal go nu guhkás jovde ahte ohppe mearkagiela, adnojuvvui veahkkegiella. Sidjiide lei váttis diehtit galge go sámástit vai dárostit. Sis lei maid fuolla das ahte fertešeimmet fárret, vai mun oččošin mearkagielaoahpahusa. Sii ipmirdedje ahte munnje ii lean vejolaš oahppat sáme- ja dárogiela iešalddis. Mun in gullan giela. ...
Mánáidgárddis ohppe eará mánát mearkkaid ovttas muinna. Duhkoradden singuin geat orro seammá geainnus go mun, sáhtiimet gulahallat go gielda vuoruhii mearkagielaoahpahusa. Lei gal eanemusat čujuheapmi ja álkes mearkkat: duhkoraddat, borramuš ja nu ain. ... Muittán ahte mánáidgárddis ledje plakáhtat mearkkaiguin sierralágán borramušaide, bajožiidda, biktasiidda ja diekkáraččaide. Muhto dat ledje dárogillii. Ja de lei alfabehta. Maŋŋil ráhkaduvvui mearkaalfabehta sámegillii. ...
– Skuvllas álgen dárogielat luohkái. Eadni guovttos áhčiin leaba muitalan ahte lei dehálaš vai oččošin nu buorre dárogiela- ja mearkagielaoahpahusa go vejolaš. ...
 | Juhan Niillas oaggumin jávrri alde (Govva: Linn Sophie Helmersen) |
Maŋŋil fárrehuvvojin sámegielat luohkkái danin go mus lea sáme ruovttubiras. Lei dehálaš vai in manahivčče gullevašvuođa sámevuhtii. Dárogielat luohkká lei munnje amas. Ipmirdin sámegiela mearkagielain ja mu skihpárat vázze dan sámegielat luohkás.
Skuvllas ledje guokte sámegielat oahpaheaddji geat jođiiga mearkagiella-kurssain. Muhto mus fertii leat dulka, go giela oahpan lea áddjás hommá. Ožžon dulkka geas lei sáme duogáš ja bealjehis váhnemat.1 Son hálai dárogiela ja mearkagiela, muhto áddii sámegiela ja muhtumin sámástii mearkagielain. Son lei bajásšaddan bealjehisvuođakultuvrrain. Muhto ii lean somá go rávesolmmoš lei mielde olles áiggi go in ádden maid earát dadje. Muhto nu lea bealjeheapmin gulli skuvllas. ...
– Mánáidskuvlla vázzen Kárášjogas. Go galgen nuoraidskuvlii álgit, in ožžon dulkka. Dulka fárrii gilis eret ja oahpaheaddjit mat mus ledje mánáidskuvllas eai čuvvon mu nuoraidskuvlii. Čoavddusin gárttai Troanddin ja bealjehemiid skuvla. Kárášjogas in sáhttán čađahit nuoraidskuvlla dulkka haga. Gielda gal lei dieđihan virggi rabas, muhto eai leat gallis geat hálddašit sihke sáme- ja mearkagiela. Ii oktage ohcan dan virggi.
Sirdašupmi Kárášjogas Troandimii lei stuoris. ... Munnje lei maid váttis áddet dárogiela ja fertejin álgit masá áibba álggus. Mu luohkkálaččat ledje joavdan ollu guhkkelebbui go mun. Dasa lassin ii sámegiella joatkašuvvan fágan bealjehemiid skuvllas. Diesa dat bisánii, ja mun in goassige oahppan čállit ja lohkat sámegiela albma láhkái.
– Dalán maŋŋá mu 7-jagi riegádanbeaivvi, álggii ođđa árgabeaivi mu eallimis. Mun álgen mánáidskuvlii Kárášjogas. Munnje šattai dát áigi áibbas earálágan go dan friddja eallimii mii mus lei leamaš bearrašiin ovttas. Mus lei sámegiella eatnigiellan ja máhtten uhcán dahje ii bálljo dárogiela go bohten skuvlii.
... Skuvlla lei ollislažžat dáža institušuvdna gielain maid mun in hálddašan. Muhto eai galgan mannat go moadde jagi ovdal go ledjen vajálduhttán sámegiela.
Nugo lei eanaš mánáide geat orro boaittobealde, fertejin orrut internáhtas. Mun defineren iežan skealbma gándan. Ožžon jođánit váttisvuođaid go álgen skuvlii. Leigo skuvla ja internáhta mii ii lean heivehuvvon munnje vai ledjengo mun gii in heivehan iežan skuvlii ja internáhtii, dan ii leat buorre dadjat....
– Mun in lean guhká skuvllas ovdal go gevrejuvvojin skuvllas ja internáhtas ja sáddejuvvojin ruoktot. Skábman 1954, 9-jahkásažžan gevrejuvvojin mun ja sáddejuvvojin ruoktot. Skuvla ja internáhta eai nákcen stivret mu. Mun ledjen ruovttus sullii guokte mánu ovdal go fas galgen gullat skuvllas. Bohte guokte albmá Bieskkenjárgii, soai leigga ožžon doaibman munno etniin fievrridit márkanii. Soai eaba muitalan manne mun galgen márkanii. Šattai surgadis fearán 9-jahkásaš gándii, geasa bijaiga vel giehtaruvddiid ovdal go vulggiimet ruovttus. Lei maŋimus geardde mun oidnen ruovttu máŋgga jahkái. ... [M]un galgen sirdojuvvot erenoamášskuvlii Moss lahka. ...
 | Sverre Somby čájeha mo son giddejuvvui giehtaruvddiiguin áidái Kárášjogas. (Govva: Amund Johnskareng, Min Áigi) |
– Varna skuvla lei duođai skealmmaid šaddadanskuvla. Lei gievrramus riekti mii ráđđii sihke skuvllas ja internáhtas. Veahkaválddálašvuohta, sadisma, seksuálalaš illásteapmi lei dábálaš sihke boarrásat ohppiid ja doaibmaolbmuid gaskkas. Ii lean veara muitalit dan birra mii lei dáhpáhuvvan, lei ulmmeheapmi. Dat dagahii ráŋggášteami, ja lei dábálaš huškkohallat eará ohppiide ja doaibmaolbmuide. Doaibmaolbmuid ráŋggáštanvuogit sáhtte leat ealnnjehasat, juoga maid vásihin máŋgii. Máŋgii lohkkadedje mu latnji keallárii.
– Dan botta go ledjen oahppin skuvllas, lei mus uhcán oktavuohta etniin. Ii lean telefovdna ruovttus, ja skuvlla njunnožat eai beroštan jos mun dahje dat eará gánddat eat beassan doallat oktavuođa iežamet lagamusaide. ...
Easkka geasset 1959 máhccen ruoktot. Dalle ledjen leamaš eret badjel golbma jagi. Boađus mu jagiin Varna gánddaidruovttus lei ahte mun ledjen massán eatnigiela oalát ja hállen dušše dárogiela. Manai measta jahkebealle ovdal go fas hállen sámegiela albmaláhkai.
1. artihkal: Manne sámi skuvlahistorjá?
2. artihkal: Diehtemeahttunvuohta loahpa haga
3. artihkal: Lullioahpaheddjiid deaivadeapmi sámegielain
4. artihkal: Sámegiela álgooahpu álgu
5. artihkal: Boazodoallooahpu álgu
6. artihkal: Sámi fidnooahpus dáža fidnooahppun
7. artihkal: Rahčan sámi gymnása ovddas
8. artihkal: Dárogielat sámiid skuvlavásáhusat
9. artihkal: Vuosteháhku sámegillii ja kultuvrii
10. artihkal: Amas máilbmi
11. artihkal: Sámi oahpaheddjiid birra
12. artihkal: Internáhttaeallin
13. artihkal: Sámi oahppit givssiduvvon
14. artihkal: Sámi sisdoallu oahpahusas
15. artihkal: Oahppi dulkan
16. artihkal: Mo mánát heite sámásteames
17. artihkal: Ipmil ii ipmir sámegiela
18. artihkal: Dáruiduhttiid oaivilat
19. artihkal: Girkoolbmot bealuštit sámegiela
20. artihkal: Sámi oahpaheaddjit dološ áiggis
21. artihkal: Internáhttaeallin dološ áiggis
22. artihkal: Sámi oahppit erenoamášskuvllain
Sámi skuvlahistorjá 1
Sámi skuvlahistorjá 2
Sámi skuvlahistorjá 3
Sámi skuvlahistorjá 4
Sámi skuvlahistorjjá váldosiidu
