Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 1. Davvi Girji 2005.

Thorbjørn Andersen:

Rektovre luhkie tjijhtje jaepieh åarjelh-saemien skuvlesne

Svein Lundese soptsestamme
Åarjelh-saemien gielese jarkoestamme: Åsta Vangberg

Thorbjørn Andersen, Aarbortesne 2003
(Guvvie: Svein Lund)

Saemien skuvle gaaske Nøørjesne lea annjebodts jih provisorisk orreme abpe tijjem, mohte læjhkan buektiehtamme tjåadtjodh bielie tsiehkie jaepieh. Luhkie tjijhte jaepieh lij rektovren nomme Thorbjørn Andersen. Goh rektovrine orreji jih skuvli åejvine Aarbortesne sjidti, dellie lea aaj skuvlen åvteste barkeme goh lihtsege skuvlen ståavrosne.
Ij lea Andersene jijtje saemie, mohte joekehts jeatja lohkehtæjjiste guhth leah saemiej skuvline barkeme. Dihte lea saemiej ektine maanabaeliste orreme. Thorbjørn Andersen Svenningdalesne byjjesovvi, kraannatjielte Granese. Andersen lij aerebi voenen skuvlesne barkeme aerebi goh Aarbortese bøøti goh åejvie saemien skuvlese 1954. Daelie lea voerese, lihkemes kraanna saemien skuvlese jih ennje aaj seaktja mij skuvlesne deahpede.

Daesnie åenehks laakan ållermaahta mij deahpede mearan lij rektovre jaepeste 1954 jaapan 1971.

- Ij lin maan jijnjh dirregh skuvlesne goh eelkimh. Skuvlen learoe-plaane lij bielie A4-aarhke. Vihkeles lij øøhpiehtimmiem Normaale-plaanen mietie sjiehtesjidh. Ajne gærja mij lij saemien-gielese veadtaldihkie, lij Margarethe Wiigen ABC-e gusnie teekste dovne daaroen jih noerhtesaemien. Juktie idtji gie maehtieh noerhtesaemien lohkedh, dellie tjoeverimh dam daaroen teekstem provhkedh. Idtjin naan njoelkedassh gååvnesh mah buerkiestin guktie saemien gielem juvnehtidh. Skuvlen direktøøre Noerhtelaantesne, munnjien byjjehti ij lij luhpie saemien gielem skuvlesne provhkedh. Mohte gåetien iemede meehti saemiestidh jis sijhti.

Aerpie Havikeste

Dihte båeries skuvle saemide, Havikesne, Namsosen baalte, orreji goh skuvle Aarbortesne eelki 1951. Idtjin guhtegh dejstie barkijste Havikeste Aarbortese dåeredh. Mohte gellie learohkh guht lin dejtie voestes jaepide Havikesne vaadtseme, Aarbortese bøøtin. Voestes tijjen gellien aejkien åadtjoejimh govledh: "Numhtie Havikesne darjoejimh".

Saemien-misjovne aaj Aarbortem moeni goh jåarhke Havikese. Almetjh misjovnen luvhtie luhpiem åadtjoejin Aarbortese båetedh jih jupmelen bijre soptsestidh goh skuvle-biejjieh vaaseme. Learohkh jijtje eajhnadovvin mejtie sijhtin vaedtsedh goltelidh, mohte gallesh veedtsin. Striengkies limh, juktie idtjin dah åadtjoeh skuvlen sisvegem sturredh.

Maajh-ståvroe Departementeste

Juktie skuvle lij annjebodts, idtjimh maehtieh mejnie aelkedh aerebi goh budsjedte lij riejries. Numhtie aaj dan geerve soejkesjidh. Ij lij skuvlen gænnah ståvroe, ajve giehtjedimmie-raerie.Voestes gietjeste ij lij desnie naan faamoe, mohte buerebe mænngan sjidti.Raakte gaajhke tjoeveri departementen tjirrh juhtedh guktie nænnoestimmieh seente bøøtin. Nimhtie dan geerve sjidti skuvlem stuvredh.

Beetneh-vierhtieh Vadsøen baaktoe bøøtin. Skuvle-direktøøren diedte lij gaajhkide internatide juhtiehtidh jih Aarborte lij ajne internate Finnmarken bæjngoelisnie. Ij lij naan "Staaten-bigkeme" dellie. Mijjieh tjoeverimh gaajhkine øørnedh. Gellien aejkien mijjieh maam joem aelkiehtimh jih laejhtemem mænngan dåastoehtimh.

Skuvle jih hovtelle

Mijjieh hovtellem leejimh 1.biejjeste gaekeren - 1.beajjan suehpeden. Dan mænngan tjoeverimh mijjen deerpegidie vøørhkedh båetije skuvle-jaapan. Dihte lij geerve. Løøvles klaase-taavlah jih stovlh tjoeverin laptese. Ij lij mov jijtje gåetie, juktie internatesne årroejim. Voestes biejjien suehpeden tjoeverim skuvleste jåhtajidh. Aavrehke lim juktie mov hæhtjoe Svenningdalesne guktie desnie årroejim giesegi.Jaepien 1956-57 Staate hovtellem øøsti. Departementet lij doekemem nimhtie øørneme, mohte idtjim manne maam dan bijre daejrieh. Mænngan åadtjoejim daejredh doekije lij gaajhkem meatan vaalteme mij tjøøkesne daerpies. Goh dam vueptiestim, vihth tjoeverim almetjigujmie Departementesne soptsestidh jih bieljelidh tjoeverimh deerpegh skuvlese åestedh aerebi goh skuvlem aelkiehtidh. Mænngan Riksrevisjovne bielhkieji juktie limh deerpegh åasteme namhtegh budsjette.

Dan gaavhtan vueptiestimh ståvroe skuvlese daerpies. Mohte ij lij Staate mijjine disse siemesh. Dihte sijhti skuvlem orrejehtedh jih daate jiehtese lij maadth-skuvlen laakese veadaldihkie.Naaken dejstie almetjistie Departementesne lin goh dåarohkh mijjen vøøste.

Mearan manne lim rektovre abpe skuvle lij akte stoerre gåetie gusnie dovne klaassetjiehtjelh, internate, kontovrh jih gåetie rektovrese jih dejtie jeatja barkejidie. Daate lij aaj støøremes sijjie voenesne guktie skuvle aaj sjiehti goh kultuvre-gåetie jih gærhkoe.

Learohkh Saemien skuvlesne, 1957/58
(Guvvie: Grete Austad)

Meehtin båetedh gieh sijhtin

- Ij leah maanah naan aejkien daennie skuvlesne tjoevereme vaedtsedh. Eejhtegh leah maahteme veeljedh gåabph maanide skuvlese sedtedh. Nimhtie idtjimh daejrieh magkeres jih man gellie maanah fierhten jaepien skuvlese bøøtin. Faahketji orre maanah bøøtin dovne voestes jih dej jeatja daltesinie klaassine. Goh dihte "gåatome-dåaroe" Engerdalesne, dellie eejhtegh voeredin maanide geerve sjidtin gåetie-skuvlesne vaedtsedh jih nimhtie Aarbortese bøøtin. Jeatja aejkien gosse kranna-skuvlh gaatoelin, dellie aaj saemien skuvlese. Eejhtegh mah aaj oktegh sjidtin, voeredin buerebe maanide internatese sedtedh. Eejhtegh jijtje eajnadovvin gusnie maanah skuvlesne vaedtsedh, læjhkan ij lin man gellie mah orrejin.

Mijjen lin learohkh dovne Elgåeste, Hedemarkeste jih Sagfjordbotnistie, Fausken noerhtelen. Jeenemes dejstie learohkijste internatesne jieliejin, mohte naaken dejstie saemien maanijste Aarborteste, gåetesne årroejin. Buerie baakoeh skuvlen bijre juhtiejin jih learohkh lin væjkeles. Dihte nimhtie darjoeji juktie learohkh voeneste mah ij lin saemieh, aaj mijjen skuvlesne sijhtin vaedtsedh. Naaken åadtjoejin aelkedh, mohte ij lij mijjen sijjie gaajhksidie juktie saemien learohkh voestes sæjjan bøøtin.

Saemien vøørhkeldahkesne goh gåetiemaahtoe

Departementen bieleste ij lij mij sjiehtesovveme riekte saemien voeten vøøste, mohte manne sijhtim edtjin maanah åadtjodh jijtse kultuvrine jih gieline åehpenidh.

Goh idtjim saemien gielem åadtjoeh tæjmoe-plaanese biejedh, mijjieh tjoeverimh dam gåetiemaahtose tjeakoes laakan biejedh. Nimhtie Nils O.Kappfjellem (Gaebpien Næjla) leejimh goh lohkehtæjja. Mohte ij lij ennje åarjelh-saemien giele sjiere njoelkedassh åådtjeme guktie tjaeledh, guktie øøhpehtimmie ajve njaalmeld sjidti. Nimhtie idtji naan baakoeh åadtjoeh tjaeledh gænnah. Gosse giete-vætnoe, dellie Lars Dunfjell (Dååvnesen Laara) desnie naan aejkien guessine saemiej vætnoej bijre soptsestidh jih aaj vuesiehtidh.

Væjkeles åarjelh-saemien åvtehkh

Gosse govlibie gaajhki tsagkesi bijre jih aaj skuvlen bijre mij idtji eensi statusem åadtjoeh aerebi goh gøøkte luhkieh jaepieh vaaseme, dellie tjoeveribie gihtjedh guktie Thorbjørn Andersene buektehti jaepide tjirrehtidh.

- Dihte vihkeles munnjien sjidti åarjelh-saemide eensi skuvlem øørnedh. Jih gosse lim aalkeme, idtjim sijhth sovhkedidh. Manne murriedim, sijhtim soejkesjem åvtese juhtiehtidh. Væjkeles almetjigujmie aaj åadtjoejim barkedh, guktie Nils O. Kappfjell, Anna Dærga, Anton Lifjell jih Anselm gonnoeh Elsa Jåma. Dah lin daejreme almetjh guht åvtese, daaletje biejjide vuartasjin.

Ibie maehtieh skuvlen bijre soptsestidh jis ibie Anna Jacobsen bijre aaj. Dihte lea joekoen vihkeles skuvlese orreme jih aaj åarjelh-saemien gielen øøvtiedæmman. Aanna lij dihte voestes lohkehtæjja skuvlesne gie lij saemien lohkeme. Skuvle lij saemien gielem tæjmoeplaanese åådtjeme guktie ij lij vielie daerpies dam tjeakoes laakan vøørhkedh goh gåetien maahtoe. Goh Anna bøøti, dellie aaj tjaaleld øøhpehtimmie sjidti.

Dihte lij aaj åvtehke goh mijjieh Departementesne minnimh jih gihtjimh jijtjte-ståvroen mietie jih aaj mejtie skuvle meehti staeries juhtielasse båetedh.Dihte lij joekoen vihkeles skuvlese. Mænngan Anna Sijti Jarngesne, mij lea skuvlen baalte, barkoem åadtjoeji. Dellie eadtjohke laakan barki guktie kuvsjh åarjelh-saemien gielesne lohkehtæjjide øørnesovvin.

Staaten jalh tjielten diedte?

Saemien skuvle Aarbortesne lea Staaten åelesne orreme mearan Saemien skuvle Snåasesne lea tjielten åelesne orreme aalkoelistie 1968. Nimhtie lea geerve orreme åarjelh-saemien øøhpehtimmiem gaskems øørnedh.Mijjieh libie tjirkestamme åarjelh-saemiej skuvle lea Staaten diedte mohte Snåasesne leah madtjeles orreme gosse skuvle tjielten åelesne. Akten aejkien goh edtjimh Oslovese, skuvlen bijre digkiedidh, sijhtimh edtjin almetjh Snåasen skuvleste aaj meatan, mohte idtjin sijhth gænnah. Vienhtem ij lin dej jaahkoe skuvlem jijtje stuvredh.

Jeatjah tjaalegh gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1