Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.

Inger Marie Sokki Hætta:

Bargu oahpaha

Muitalan Svein Lundii

Inger Marie Sokki Hætta, Guovdageaidnu 2006
(Govva: Svein Lund)

Inger Marie Sokki Hætta (Ánden Mihkku Inger Márjá) lea riegádan 1936:s. Soađi dihtii ii beassan álgit skuvlii ovdal 1947 giđa. Dá son muitala iežas eallima ja oanehis skuvlavázzima birra Máze ja Guovdageainnu skuvllain. Son lea olles eallima bargan boazodoalus ja dujiin. Go jearahalaimet sus 2006:s, de sus lei ain sierra doallu. Maŋŋil son lea sirdán doalu iežas bárdnái ja áhkkubii, muhto sus leat ain bohccot ja son searvá boazodoallobargui ja duddjo.

– Skuvllas in leat oahppan in báljo maidege. Dan maid lean oahppan lean oahppan barggus ja eallimis.

Meahcceolbmot

– Mii leimmet áibbas meahcceolbmot, duottarolbmot. Dalle go mun ledjen mánná mis ii lean viessu oppanassiige. Oruimet bealljegoađis rátnoloavdagiiguin. Dán mii fievrrideimmet mielde dálveorohaga, giđđa- ja čakčaorohaga ja geasseorohaga gaskkas. Dasa lassin mis lei lávvu, maid ceggiimet go leimmet ealu luhtte. Go ledjen 14 jagi boares de mu áhčči ceggii gámme dahje lavdnjegoađi. Mu váhnemiin ii lean viessu ovdal go mun ledjen juo rávesolmmoš ja náitalan.

Dálveorohat lei Cuhppulskáiddis, bajit Anárjotleagis, doppe gos dál lea álbmotmeahcci, nu guhkás nuorttas go boahtá ovdal go lea Kárášjoga gielddas. Giđđat ja čakčat oruimet Sálganjávregáttis, beannot miilla Suolovuomi oarjjabealde. Gesset leimmet Orddas, Lággovuona ja Buvrovuona gaskkas.

Jođiimet orohagaid gaskkas guhkes heargeráidduin, ledje máŋganuppelot hearggi. Go ii lean muohta fertiimet geavahit noađđeherggiid. Mii mánát eat fitnan Guovdageainnu márkanis go oktii dahje guktii jagis.

Eat deaivan dárogiel olbmuid

– Meahcis eat gullan go sámegiela, eat deaivan dárogiel olbmuid oppanassiige. Mu váhnemat gal máhtiiga muhtin muddui dárogiela, muhto eaba goassege geahččalan oahpahit dan mánáide. Ja min geasseorohat lei váriin, mii eat fitnan nu dávjá mearragáttis. Nu ahte doppe ge eat deaivan nu ollu olbmuid. Finaimet Lággovuonas go galggaimet rámbuvrras oastit juoidá. Ja giehmánni humai sámegiela, nu ahte eat dárbbašan dárogiela doppe ge.

Go Inger Márjá rievtti mielde galggai álgit skuvlii, 1943:s, lei soahti. Duiskalaččat ledje váldán internáhta, ja máŋggas sis geat orro guhkkin eret márkanis eai beassán skuvlla vázzit.

– In dieđe bođii go oppanassiige gohččun skuvlii. Mii leimmet nu guhkkin meahcis ahte lei unnán oktavuohta. Go 1944 skábmamánu šattai eváhkko, de leimmet jođus dálveorohahkii. Mii dušše jođiimet dohko gos láviimet leat, muhto dohko bohte issoras ollu olbmot geat ledje báhtaran Guovdageainnus, ja issoras ollu bohccot. Fertiimet guođohit ijatbeaivái vai ealut eai mastadan.

Álggii Máze skuvlii

Soađi maŋŋá ádjánii guhká ovdal go skuvllat ledje jođus fas. Álggos álggahuvvui skuvla muhtin bráhkain.

– 1946:s mu eadni manai márkanii, go jurddašii ahte mun fertešin álgit skuvlii. Muhto internáhtta ii lean vel huksejuvvon ja ii lean orrunsadji munnje. Easka 1947 giđa bessen álgit, muhto dalle Máze skuvlii, mii ii lean go moadde miilla eret min giđđaorohagas. Dohko álgen cuoŋománu loahpas ja ledjen 6 vahku, geassemánu álgogeaži rádjái. Muittán ahte Niillas-čeahci dat válddii min mielde skuvlii. Mus lei skuvlabivttas sealggis, náhkeseahkas. Mázes lei dalle internáhta muhtin bráhkas. Ledje ollu mánát ovtta lanjas, min mielas lei buorre go lei viessu, mii eat diehtán eará.

Skuvllas lei visot dárogillii, ja mun in ipmirdan in sáni ge. Danin in oahppan ge maidege. In muitte gii lei oahpaheaddji doppe Mázes, in ge gii lei dálueamit. In ge muitte skuvlamánáid, earret go moaddása; Molleš-Lemeha ja Molleš-Bireha[1].

Dušše duodji sámegillii

– Jagi maŋŋil lei Guovdageainnu internáhtta gárvvis márkanis. Dat lei hirsabráhkka mii ain čuožžu doppe Boaronjárggas, muhto ieš skuvlabráhkka lei áigá juo gaikojuvvon. Midjiide boazodoallománáide ledje 12 vahku skuvla, skábmamánu loahpa rájes beassážiid rádjái.

Muittán golbma oahpaheaddji: Alfred Larsen, Anders Bongo ja Edel Hætta Eriksen. Buohkain lei sámegiella eatnigiellan, muhto lei áibbas gielddus sámegiela hupmat. Danin buohkat oahpahedje dárogillii. Bongo humai sámegiela dušše go suhtai. Go eat ipmirdan, de lei čujonas oaivái, ja dieđusge eat ipmirdan.

Áidna maid ohppen lei go mis lei duodji, dahje «håndarbeid» nu go dalle gohčoduvvui. Go dalle oahpahii Edel sámegillii. Oahpaimet čuoldit vuoddagiid ja bárggežiid, gođđit ullosuohkuid ja fáhcaid ja heahkkalastit speallavearkka (ravda nissongahpirii). Dat lea leamaš hui ávkkálaš munnje, lean maŋŋil ollu čuoldán ja gođđán ja vuovdán. Gáktegoarruma ja náhkkeduoji ledjen oahppan eatnis ruovttus, muhto čuoldima ja gođđima ohppen skuvllas. Dat lea duođaid maiddái áidna maid ohppen dan skuvllas.

In báljo stoahkan internáhtas, ledjen eanaš Gunhild-áhku veahkkin, vuoidat láibevajahasaid ja eará barggut gievkkanis. Ledjen hui árgi, in duostan vuostálastit. Gunhild ii hupman sámegiela, muhto ipmirdii go mii mánát sámásteimmet. Son lei dattetge čeahppi čájehit maid mii galggaimet bargat.

Gunhild Olsen gaccaha gullevuoja. Son barggai internáhtaeamidin 1935–63. Oahppit leat Per M. Buljo ja Anne Kristine M. Skum.
(Govva: Muitalusat ja dáhpáhusat Guovdageainnus 10 - s. 51)

Go oaččuimet árvosániid skuvllas, de mus lei Mg čorgemis («orden»), muđui dušše Lg ja Ng. Duodji ii vissa boahtán báhpára ala, várra dan dihtii go lei sámegillii ja danin ii rehkenaston albma oahpahussan. In sáhte dadjat ahte hárddáhallen skuvllas, vaikko moadde geardde ožžon doaškkáid bártniin. Lávejin čohkkát ja duddjot.

Maŋimus dálvvi go ledjen skuvllas, de lei álbmotskuvlla ja báhppaskuvla (rihppaskuvla) oktanis, báhppaskuvla lei eahkedis. Báhppa lei Jan Harr. In muitte humai go sámegiela vai dušše dárogiela. Muhto ferten leat oahppan báhkkomiid.

Meahcceskuvla joatkkaskuvlla sádjái

– Gulaimet ahte galggai boahtit vel liigeskuvla – joatkkaskuvla dahje framhaldskuvla, ja dat lei bákkolaš buohkaide geat ledje geargan álbmotskuvllas. Muhto de mun biehttalin, in vuolgán skuvlii. Mun lohken ahte mun in mana go in ipmir in maidege, ja doppe boahtá vel garrasit dárogiel olmmoš. Moai áhčiin galggaime sáhku máksit. Muhto de soabadeimme ahte son galggai ohcat munnje meahcceskuvlla, ealu lusa. Áhčči bivddii skuvlahoavddas lobi lágiidit meahcceskuvlla, ja dat dohkkehuvvui. Muhto dalle fertiimet leat lahka márkana, vai oahpaheaddjit sáhtte boahtit ja iskat maid bargen. Sullii oktii vahkus bođii Larsen dahje Bongo ja dárkkistii maid bargen. Mun orron dalle áibbas okto bealljegoađis doppe Náhpoljoga gierragis. Ledjen beannot miilla eret áhči ja eatni goađis Náhpolsáivvas. Mus lei olles eallu, maid galgen guođohit, moaddečuođi bohcco. Skuvlabeivviid galgen leat doppe, guođohit, čuollat muoraid ja bargat buotlágán bargguid mat boazodoalus leat. Dušše juovllaide ja beassážiidda bessen eatni lusa, dalle áhčči bođii ja guođohii ealu. Mu meahcceskuvla bisttii seamma guhká go earáid framhaldskuvla, muhto jáhkán ahte ohppen ollu eambbo go dan maid livččen oahppan skuvllas márkanis. Dan maŋŋil duođaid dihten mo bohccuiguin bargat.

Mun lean hui nággár, ceaggái, mun in leat bonjahallamis. In leat gullan ahte earáin lea leamaš dákkár meahcceskuvla.

In oahppan lohkat ja čállit

In leat goassege oahppan lohkat in ge čállit, in sámegillii in ge dárogillii. Jus livččen beassat oahppat eatnigillii, livččen oahppan ollu, mus lea oaivi hui čeahppi.

Náitalin 19-jahkásažžan 1956:s, ja ožžon golbma máná, ovtta bártni ja guokte nieidda. Mu isit lei dakkár čoahkkin-olmmoš, searvvai buotlágán čoahkkimiidda, ja mun báhcen hui ollu okto ealu lusa. Fertejin guođohettiin čuoigat ja geassit mánáid gielkkás. In oba fitnan márkanis olles dálvvis. Viđa jagis ledjen márkanis dušše oktii jagis.

Munnos isidiin lei sierra doallu ja dan rájes mis lei geasseorohat doppe Láhpi suohkanis, Doaresvuona ja Cukcavuona gaskkas. Doppe ledje sihke sámegielat ja dárogielat olbmot, muhto mus lei álggus dušše oktavuohta singuin geat hupme sámegiela.

Dađistaga, go ledjen 30-jagiin de viimmat rahpen beljiid ja ipmirdišgohten dárogiela. Muhto in vel hupman, ádjánii vel logenáre jagi ovdal go hupmagohten dárogillii. Dál máhtán buoremuddui hupmat dárogiela, muhto máhtán hui unnán lohkat, dávjá šaddá boastut.

Lean moatte háve ožžon fálaldaga searvat lohkan- ja čállinkursii, muhto in leat astan. Go bargá boazodoalus, de ferte leat mielde, ii astta dalle skuvllaid vázzit.

[1] Klemet Kristian Isak Eriksen ja Berit Alette Anti.

Flere artikler fra Samisk skolehistorie 5