Tjaalege gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1. Davvi Girji 2005.

Jonar Thomasson:

Åarjelh-saemien lohkehtæjja viehkine bøøti

Åarjelh-saemien gielese jarkoestamme: Åsta Vangberg

Jonar Thomasson, Raavrvijhkesne 2003
(Guvvie: Svein Lund)

Jonar Thomasson lea Vualtjerisne (Vilheminesne) reakasovveme (åarjelh-saemien dajve Sveerjen raedtesne) jaepien 1947 jih Raavrvijhkesne, Noerhte-Trøndelagesne, byjjesovveme. Daesnie byjjesovvemen bijre sopteste jih aaj guktie saemien skuvlesne Aarbortesne vaedtsedh jih aaj Saemien ålmehjilleskuvlesne Karasjokesne.
Daelie lea Jonare Vektarlien gaertienisnie årroeminie. Dihte gaertene lea naan kilovmeter Raavrvijhken jarngen noerhtelen. Vektarlia lea Vuakteren bealesne, akte dejstie njielje jaevrijste dennie tjieltesne mejtie leah deememe. Jonare lea elektrikere jih altese barkoe lea faamoesijjesne.

Daennie tjaalegisnie lea dovne Jonare jijtje altese mojhtsh tjaaleme jih aaj lissine Svein Lundese soptsestamme.

Idtjim manne man jijnjem maehtieh daaroestidh goh skuvlesne jaepien 1954 eelkim. Manne lim saemien byjrekisne orreme jih skuvlesne lij gaajhke daaroen jalhts skuvle lij saemide. Læjhkan hijven gåaredi juktie dan aavrehke lim voestes klaassesne åarjelh-saemien lohkehtæjjam åadtjodh. Dihte munnjien saemien gielese jarkoesti gosse vøøjni manne idtjim guarkah.

Mov tjidtjie lij Raavrvijhkeste jih aehtjie Sveerjeste. Manne Sveerjesne reakadim jih aarvoe lij desnie årrodh. Mohte gosse lim jallan akten jaepien båeries, dellie mov tjidtj`aajja, Jonas Marsfjell, Dunderlandsdalesne ovlæhkosne batnani, jaepien 1948. [Nøørjen Båatsoeburrie Laantesiebre tjåangkosne Tromsøesne tseegkesovvi jaepien 1948. Åarjelh-saemien lihtsegh lin bussem leejeme jih ektesne noerhtese vøøjin. Goh bååstide, dellie busse geajnoste vøøji jih raakte Dunderlaanten jeanose. Luhkie govhte desnie batnanin. Daate ovlæhkoe stoerre sårkojne sjidti dovne dejtie ovmese fuelhkide jih aaj åarjelh-saemien båatsoeburrie almetjidie jih dan åårganisasjovne barkose. Raavrvijhkese daate ovlæhkoe sjiere sjidti juktie tjijhtje lihtsegh lin debpede.] Dihte lij voestes saemie Raavrvijhkesne guhte gaertenem åestieji jih dovne gaerteninie jih bovtsigujmie giehteli. Goh tjidtj`aahka jyønine oktegh beetsi, dellie mov eejhtegidie gihtji viehkine båetedh, jih mijjieh ojhte Raavrvijhese juhtiejimh.

Derhviegåeteste - hotellese

Maana-baeleste manne derhviegåetesne årroejim. Raavrvijhke dej beeli maahte geajnohts jih mijjen ij naan el-faamoe. Gjersvikesne lij bovre, mohte jis dahkoe, dellie tjoeverimh motovre-vinhtsine. Mijjen dajvesne lin ajve saemieh, govhte fuelhkieh. Abpe Raavrvijhkesne lin luhkie fuelhkieh, mohte giesegi jienebh juktie Burkijese bøøtin bovtsigujmie juhtien.

Aerebi goh skuvlesne eelkim lim ajve båeries saemiej ektine guhth ajve saemiestin. Gåetie-iemede Aarbortesne mov tjædtjan jeehti: "Tjoeverh gujht maanese daaroengielem lieredh aerebi goh skuvlese guktie disse ij dan geerve sjidth." Im mujhtieh maam tjidtjie vaestedi, mohte aervedem idtji dam seatedh.

Guktie lij, idtjim man jijnjem daaroen gieleste maehtieh goh skuvlesne eelkim jaepien 1954. Eeremes måjhtam voestes iehkedem. Niejte Raavrvijhkeste gie lij joe desnie gøøkte jaepieh aerebi vaadtseme, lij munnjien soptsestamme edtjim hotellesne årrodh. Novh sån lij dihte satna. Gåetie lij bigkesovveme gosse dåaroe, edtji sjiehtedh goh offiserskasernine tyskeridie. Dåaroen mænngan hotelline sjidti jih nimhtie aaj giesegi.

Gellie learohkh lin Raavrvijhkeste, dovne mov åabpa jih aaj jeatjebh mov sliektiste. Nimhtie ij lij munnjien aeveren nåake internatesne årrodh. Dan aavrehke lim juktie Ealla Jomam (mænngan Ella Holm Bull) åadtjoejim lohkehtæjjine voestes klaassesne. Dihte lij aadtjegh lohkehtæjja-skuvlem vaadtseme. Dihte munnjien saemien gielese jarkoesti jih buerkesti jis aajhtsi manne idtjim maam joem guarkah. Mohte dam åadtjoejim ajve aktem jaepiem utnedh. Buerebe jis dejnie jienebh jaepieh ektesne. Dan mænngan ajve lohkehtæjjah mah daaroestin abpe mov skuvle-vaedtsemem.

Gaske-biejjie internatesne. Gåetie-iemede Maja Staven åelkies-bielesne.
(Guvvie: Sigrid Bergli Sørnes)

Skuvlesne vaenie saemiej bijre

Im mujhtieh mejtie naan øøhpehtimmie saemien byjreskem dijpi. Måjhtam mijjieh limh ålkine jih onn-ohtje derhvie- jih låavth-gåatetjh kluhtierdimh. Dam darjoejimh goh skuvle-biejjieh galhkeme, jih Ealla lij mijjen ektine. Naan aejkien gærjah saemiej byjreskijstie lohkimh, mohte dan voen lij goh jeatja siejhme daaroen skuvle.

Skuvle-jaepie lij govhte askh, jih ij limh gåetesne mearan skuvlesne. Buerie mojhtese daehtie tijjeste lij tjaktjegen gosse paagke gåeteste bøøti gusnie daelvie-vaarjoeh, gaallohkh jih suejnieh. Dellie dervie-hopse internatesne jih dihte eevre goh såemies gåetie-tryjje sjidti.

Dej gøøkte voestes jaepiej mijjieh ajve moeri jih koksigujmie mijjen tjiehtjelidie baahkedimh. Learohkh jijtje tjoeverin moerh tjiehtjielasse guedtedh jih dejtie desnie såarhkodh. Tjoeverimh aaj nimhtie dållem geehtedh olles jamhka. Naan aejkien jis dålle lij jamhkeme, dellie tjoeverimh dållem jeatja tjiehtjielistie løønedh jih dellie beassetje meatan. Novh sån naan aejkien fagkan bijvele sjidti, mohte hijven gåaredi juktie vaane limh moerigujmie gåetesne båeltiehtidh. Mænngan orrejimh moerigujmie jih jeatja baahkedimmie el-njuvvine sjidti.

Aaksjojne iervedh

Saemien-skuvle ovmese saemijste niestieh øøsti. Abpe niestieh skuvlese bøøtin juktie dejtie desnie tjoeverin iervedh. Gåetie-iemede hotellen åvtehkistie viehkiem åadtjoeji dejtie tjeallarisnie iervedh. Dihte idtji dam maehtieh juktie aaksjoem tjoeveri provhkedh. Akten aejkien lin naan learohkh vuajneme guktie dihte aaksjojne dåemedi iervemisnie, jih mijjieh learohkh limh iermesne jih domtimh guktie vissjieh bøøtin. Nimhtie aaksjoem provhkedh lij joekoen nåake mijjese jih naaken mijjeste aaj sijhtin vajmedh. Gåetie-iemede Maajja Lifjelle provhki naan bearkoestuhtjetjh såålhtedh jih dejtie gajhkedidh. Stoerre aavoe gosse gejhkie-bearkojste åadtjoejimh. Mohte dihte ajve gijregi.

Jaememe jih raavhkedimmie

Aarbortesne lin gellie giejh dåaroen mænngan. Mijjieh baahtjetjh utniejimh luste dejtie sierngedh. Desnie gellie vuetjeme-kroepth, stoerre gierkie-tjiehtjele (bunkerse) jih aaj gellie jeatja aath mah lin dåarose veadtaldihkie. Dejtie sierngedimh tjaktji dej voestes jaepiej gosse desnie. Mohte voestegh tjoeverimh aejlegi gærhkoe-skuvlese. Tijje desnie guhkies jih mijjieh arhpehtovvimh. Hearra dihte dennie skuvlesne jih dihte ålvas striengkies. Mijjem altese vuajneres tjelmiejgujmie steeri jih buerkesti jaememen jih raavhkedimmien bijre jis ij limh giemhpes jih jupmielasse jaahkoles. Idtjimh doesth maam jeatja darjodh, mijjieh tjahkasjimh goh buelieminie tjoevkesh.

Jaepiej mænngan aaj fealadimmie dennie voenesne sjidti. Mijjieh gaavnimh gellie slaahtjan bijlh geajnoej mietie. Dejstie jorpe "lovrh" veeltimh jih nietide vedtiejimh jih dah dejgujmie tjovnedin. Laavvadahke-iehkedi gaajhksh dovnesh gievlesne guelpesne daanhtsoejimh. Dellie lin lohkehtæjjah, sjovnh jih naan aejkien aaj rektovre jih gåetie-iemede meatan. Gosse nimhtie ektesne maam joem darjoeminie, dellie eevre goh limh stoerre fuelhkie.

Gijrege juelkie-tjengkerem tjiektjimh. Dah geerve almetjh guhth meatan, sjiere vaarjoeh provhkin. Maanaj ij dagkeres vaarjoeh. Dellie måjhtajimh åereme-vaarjojde meehtimh provhkedh. Dejtie tseegkimh gosse vihth tjengkerem tjiektjedh. Rektovre mijjem aajhtsi dej vaarjoejgujmie jih dihte dallah mijjem gåatan stilli dejtie noelestidh.

Aejhteme "finnungide" sluvkedh

Dej golme voestes jaepiej lij mijjen jih voenen maanaj gaskems sluvkeme jih lopmetjengkere-dåaroe. Dah mijjem gohtjin "finnunger" jih aajhtin sluvkeminie. Naan aejkien aaj skuvlen gåajkoe bøøtin. Dellie tjiekedimh jih lopme-tjengkerh dej vøøste hajhkedimh. Gosse stuerebh sjidtim, dellie buerebe mijjen gaskems guktie mijjieh aaj meehtimh voelpetjh voenesne åadtjodh. Mijjen lij aaj tjengkere-jih treavka-gaahtjeme skuvli gaskems, mohte ij naan jeatja ektevuekie- barkoe voeni skuvligujmie.

Manne måjhtam jåvli åvtelen mijjieh voenese sedtesovvim edtjimh "Samenes venn" doekedh. Naaken gujht øøstin, mohte jeatjebh idtjin mijjen doekemem seatedh gænnah. Mijjieh limh voenen maanijste billeminie jih daate lij nimhtie guktie lim vaajtelamme ij dihte deahpadamme.
[Mijjieh libie rektovrem gihtjeme man gaavhtan maanah voenese sedtesovvin Saemiemisjovnen plaeriem doekedh. Dihte jeahta ij leah skuvle dam faaleme, mohte Saemien misjovne skuvlesne andakt maanide utnieji. Nimhtie sån lea dellie maanide gihtjeme plaerieh doekedh. Naaken dejstie maanijste sih leah dellie vienhteme dihte skuvleste faaleldahke.]

Lohkim jijtje åarjelh-saemien

Dej beeli ij lij man jijnjh lidteratuvrh åarjelh-saemien gielesne. Saemien-skuvle lij gellie dejstie gærjijste Bergslanden jih Hasselbrinken "Saemien lohkemegærja" åasteme. Mohte dah skaavtegisnie tjåadtjoejin juktie idtjin guhth dejstie lohkehtæjjijste åarjelh-saemien gielem maehtieh jih ij lin gænnah learohkh jijtje ietniengielem liereme lohkedh. Jijtje gærjam skaavtegistie veeltim jih aaj buektiehtim dam lohkedh. Akten iehkeden lohkehtæjja bøøti mearan manne dejnie gærjine tjahkan. Gihtji maam manne dejnie gærjine. Vaestiedim manne dam lohkeminie, mohte idtji mannem jaehkieh gænnah. Mohte dihte lij saatna.

Gellie saemieh skuvlese guessine bøøtin, jih miejjieh learohkh utniejimh dihte luste.

Åarjelh-saemieh Karasjokesne

Tjijhtje jaepieh saemien-skuvlesne jih manne "Framhaldskuvlesne" Raavrvijhkesne eelkim. Dan mænngan lim gøøkte jaepieh gåetesne mov aahtjan viehkine giele- jih gøølemisnie. Mohte sijhtim jienebem lieredh jih luhkie gaektsie jaepien båeries Karasjokese vøølkim jih desnie gøøkte jaepieh Saemiej ålmehjilleskuvlesne (DSF) veedtsim. Dihte lij jaepiej 1965-67.

Dihte lij jupmeles skuvle jih desnie striengkies byjrese, mohte munnjien lij aelhkie desnie jieledh. Paul Ryan lij rektovre jih saemien byjrese lij joekoen vihkeles disse. Desnie åadtjoejimh saemien kultuvren jih aaj saemien vætnoen bijre lieredh j.n.v. Såemies tijjen lin gellie åarjelh-saemien learohkh desnie, jijnjemes tjijhtje ektesne. Almetjh Karasjokesne idtjin daejrieh maam åarjelh-saemiej bijre, idtjin maahte sijhth daejredh saemieh dan guhkene åarjesne jielieminie. Naaken vienhtin mijjieh limh russerh. Læjhkan buerie sjidti mijjen jih dej noeri gaskems guhth lin voenesne årroeminie.

Faaleldahke mijjese bøøti åadtjodh noerhte-saemien lieredh, mohte ij lim manne desnie meatan. Mænngan leam saangerdamme juktie idjim dam faaleldahkem dåastoeh. Mijjieh saemieh åarjede saemien lidteratuvrem lohkimh mearan doh jeatjebh noerhte-saemien.

Jonare learohke DSF-esne
(Guvvie: Hans Lindkjølen)

DSF-en mænngan kuvsjem veedtsim mij lij sjiehteles geerve almetjidie mah edtjin saelhtesne barkedh. Dan mænngan Hurtigrutesne bielie jaepiem giehtelim. Dan mænngan jis ysteriesne barkim aerebi goh akten entrepenørfirmaesne eelkim. Mohte tjåetskeme nimhtie barkedh goh bigkeme-ålma guktie eajhnadovvim barkoem gåetesne ohtsedh. Ohtsim barkoeskuvlem jih elektrikerinie sjidtim. Jih dejnie barkojne leam giehtelamme jaepeste 1975. Voestegh luhkie gaektsie jaepieh gruvan industriesne barkim aerebi goh faamoebransjesne eelkim.

Åssjalommesh åarjelh-saemien gielen bijre

Vaenie lidteratuvre åarjelh-saemien gielesne gååvnese. Goh manne noere ij lij gænnah Bijbele. Akte båeries destie ume/pitesaemien gielesne gååvnesi. Mov aehtj-aajja dam buektehti lohkedh jalhts dihte joekehtadti gieleste maam jijtje soptsesti.

Naan båeries saemieh Raavrvijhkesne guhth leah gielem noerebaeleste liereme, leah ennje væjkeles soptsestidh, mohte eah leah man gallesh, eevre goh dejtie maahta aktene gietesne ryøknedh. Dåeriesmoere lea juktie saemieh eah vielie Raavrvijhkesne gielen provhkh. Sjiere baakoeh mah leah båetsoebårran veadtaldihkie leah ennje provhkemisnie. Nimhtie lea abpe åarjelh-saemien dajvesne. Gåarede gujht rontestalledh mannasinie nimhtie, mohte vaestiedassem geerve gaavnedh. Mov mielen mietie lea tsagkese dihte juktie reeremeåejvieh idtjin luhpiem vedtieh skuvlesne gielem øøhpehtidh. Nimhtie idtji giele øøvtiedæmman jih vaarjelæmman båetieh mearan giele ennje lij fierhten-beajjetje giele åarjelh-saemien dajvesne. Dah båeries saemieh lin maahteme meatan årrodh jih nimhtie viehkine gielem lutnjedh dan daltese gusnie daelie daerpies.

Jis edtjh daelie daaroen-gieleste loevenidh, dellie maahte tjoverh voessine rudtjesne vaaran vuelkedh jih desnie saemiestidh. Åarjelh-saemien giele daelie kuvsjine, liturgiske dahkojne jih bøønine provhkesåvva. Hijven juktie naaken noerh leah girvene gielem lieredh, kuvsjh vaedtsedh jih voejhkelieh gielem nuhtjedh gosse nuepie.

Daelie naaken voejhkeli gielem bååstide doerelidh, mohte ij dihte sjidth goh aerebi. Åarjelh-saemien syntakse jih melodie leah gaarveneminie juktie daaroen-giele dan veaksehke guktie dam viesjehts gielem diedtele.

Vaenie dejstie åarjelh-saemien dialektijste leah tjaalasovveme. Nøørjesne leah ajve Røros-saemiej jih Vaaptsen-saemiej dialekte giehtjedæmman båateme, Vaaptsen jaepien 1920 jih Rørosesne jaepien 1940. Daate Nåamesjen jarnge lij saemien voernges dajve, mohte læjhkan sjidti goh veelkes daarhve kaarhtesne. Idtji daase naan geajnoeh juhtieh guktie idtji naan giele-giehtjedæjja vissjh dieke vuelkedh. Jaepiej gaskems 50-60 naaken bøøtin sijhtin båeries saemiej vaajesh baanhtese tjøønghkedh jih aaj dajvi nommh paehpierasse tjaeledh. Daate lij buerie råajvarimme, mohte fagkan seenhte bøøtin.

Mohte ibie edtjh ajve jeatjabidie skultedh gosse gieline nimhtie. Ibie leah jijtje væjkeles orreme dejtie noeride gielem leerehtidh. Manne mov gaavhtan soptsestem jih jijtje-laejhtemem guadtam.

Kultuvremojhtesh

Jaepien 1980 Saemieh Raavrvijhkesne råajvarin jih kultuvresiebrem, tseegkin man nomme Luvlie Njåamesjen Dajve. Akte dejstie vihkelommes aamhtsijste lij saemien kultuvre mojhtside vaarjelidh. Dihte dan sjieken juktie vaenie dejstie aerebi mierhkesovveme. Institudth mah dagkerigujmie barkeminie eah leah iedtjem vuesiehtamme saemiej mojhtside vaarjelidh. Naaken mierhkesovvin goh tjaetsie-deememinie giehtelin.

Dah båarasommes saemiej årromesijjieh gaatoelin gosse orre laantem provhkese veeltin alkoelisnie jaepien 1800. Daam saemiej njaalmeld soptsestimmieh buakta. Nimhtie dam daate barkoe mijjese vihkeles sjidti. Tjoeverimh gorredidh dejtie saemiej mojhtsidie mah ennje gååvnesin jih dam tjoeverimh jijtje darjodh. Fuehpie aaj sjidti juktie daerpies dagkarinie barkojne giehtelidh mearan naaken dejstie båeries almetjijstie gååvnesin guhth maahtojne jieleminie. Saemien Sijte, Snåasesne sijhti mijjen ektine barkedh, jih provsjekte mij edtji saemiej kultuvremojhtsidie Raavrvijhken- jih Nåamesjen tjieltesne vaarjelidh, juhtiehtasse bøøti. Aerebi goh eelkimh, manne båeries saemiej- jih laedtiejgujmie soptsestim. Dej båeries almetji lin stoerre maahtoe saemiej kultuvremojhtsi bijre. Aaj jienebh dagkeres mojhtsh gååvnesin ennh mijjieh alkoelistie aerviedimh.

Mænngan, medtie 1980, Saemien Sijte stuerebe provsjektem øørni mij abpe åarjelh-saemien dajvem dijpi. Saemieh mah dajvide eensi laakan damtin, diedtem fiere-guhte båatsoeburrie-dajvese åadtjoejin. Mov diedte lij Luvlie-Njåamesjen båatsoeburrie-dajve. Barkoe juhtieji 4-5 våhkoeh 3-4 jaepieh. Daate lij joekoen vihkeles barkoe. Nimhtie meehtimh vihtesjidh gusnie saemiej årromesijjieh ovmese dajvine. Dihte vihties gosse edtjibie digkiedidh laanten- jih tjaetsiereaktan bijre. Buerie mijjese daejredh gusnie saemieh aerebi jieleme, jih dihte maahtoe eevre goh mijjen jijtsistie guvviem buerebe dorje. Ij lij ajve mierhkesjimmie dejstie sjiere aatijste vihkeles, mohte aaj buerie åadtjodh jienebem daejredh mojhtsi bijre jih aaj maahtoem almetji bijre gieh lin desnie jieleminie. Vihkeles lea aaj kontinuitetem giehtjedidh dej ovmese kultuvremojhtsi måedtie såartsh- tjiertijste, låångkegh gierkie-tijjeste jih mijjen daaletje tijjese.

Jeatjah tjaalegh gærjeste Saemien skuvle-vaajese 1