norflagg.jpg På norsk

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.

Lene Antonsen og Siri Broch Johansen:

Gáivuona sámi giellaguovddáš – vásáhusat ja muittut

Lene Antonsen, Guovdageaidnu 2008
(Govva: Svein Lund)

 Lene Antonsen (r. 1962) lea mánnán vázzán Borgtun ja Grønnåsen skuvllaid Romssas, dan maŋŋel Kongsbakken joatkkaskuvlla Romssas ja Brundalen joatkkaskuvlla Troandimis, ja son lea bargan sihke prentejeaddjin ja oahpaheaddjin. Son oahpai sámegiela easkka 1980-logu loahpas, ja lea lohkan sámegiela Romssa universitehtas. Son gárvvistii sámegiela váldofága 2007:s. Son lea maiddái lohkan suomagiela vuođđofága, veháš arkeologiija ja pedagogihka. Jagiid 1994–2006 son barggai giellamielbargin ja giellakonsuleantan Gáivuona suohkanis, maŋimuš jagiid giellaguovddáža jođiheaddjin. Dál bargá sámi giellateknologiijain Romssa universitehtas.

Siri Broch Johansen lea Sámi skuvlahistorjjá doaimmahusmiellahtu. Son jođiha iešheanalaš kulturfitnodaga mas bargá čállin, lávlun, neavttárin ja jorgaleaddjin. Eanet su birra logat Sámi skuvlahistorjá 2-girjjis.

Siri Broch Johansen
(Govva luoikan Siri Broch Johansen)

10 sámi giellaguovddáža

Leat dál 10 sámi giellaguovddáža Norggas: Isak Saba guovddáš Unjárggas, Várdobáiki Evenáššis, Deanu giellagáddi Deanus, sámi giella- ja kulturguovddáš Porsáŋggus, Gáisi sámi giellaguovddáš Romssas, Aajege sámi giellaguovddáš Rørosas, Álttá sámi giellaguovddáš, Árran sámi giellaguovddáš Divttasvuonas, Ástávuona giellagoahtie Loabágis ja sámi giellaguovddáš Gáivuonas. Juohke giellaguovddážis leat erenoamáš fálaldagat maid ieža leat ovdánahttán.

Ean sáhte dakkár oanehis artihkkalis fátmmastit buot doaimmaid maid juohke giellaguovddáš lea ovdánahttán. Danin letne válljen muitalit ovtta giellaguovddáža birra. Gáivuona sámi giellaguovddáš lea nubbi dan guovtti boarráseamos giellaguovddáži, ja moai letne goappašagat bargan doppe.

Giellaguovddážiid álgu

Sámi giellaguovddážiid bás álgu lei geasset 1992, go ee. Lemet Ánte Sara ja Risten Porsanger leigga mielde Sámi allaskuvlla lágidan kurssas mas ee. oahpásmuvaiga bargovugiide mat geavahuvvojit ealáskahttit cymrugiela [1]. Soai fuomášeigga ahte dát vuogit dáidet heivet Sápmái maid. Porsáŋggu gielda ja Gáivuona suohkan ledje dat sámegiela hálddašanguovllu suohkanat gos sámegiella lei heajumus dilis, ja orui dárbu geavahit návccaid ja ruđaid giellaoahpaheapmái ja giellastimuleremii.

Oaivadus álggahit sámi giellaguovddážiid bođii Cymrus (Walesas). Dá lea Sámi allaskuvlla nubbingielpedagogihkkastudeanttat fitname kymralaš giellaguovddážis 1993:s.
Bak fra venstre / Duogábealde gurut bealde: Anne Ristiinna O. Hætta, Trygve Guttorm, Hans Arild Holmestrand, Klemet Anders Sara, Ann Mari Nilsen, Heidi Merethe Wilsgård,Åsta Vangberg.
(Govva: Svein Lund)		 Mary Mikalsen Trollvik lei sin gaskkas geat álggahedje giellaguovddáža Gáivutnii.
(Govva: Gáivuona sámi giellaguovddáš)

Sámediggi juolludii mielas ruđaid dakkár prošektii. Nu álggii giellaguovddážiid máŋggabealat doaibma. Giehtalaga Porsáŋggu ja Gáivuona giellaguovddážat álggahedje doaimmaid 1994 čavčča. Muhto Risten Porsanger han čálii vuosttaš plánaevttohusa ja lea duođaid goappáge giellaguovddáža eadnin.

Giellaguovddáža ulbmil lei sihke doarjut vuođđoskuvllaid sámegieloahpahusa ja rávesolbmuid oahpahit. Gáivuonas ledje álggus giellaguovddáža doaimmat báberlođás mas ledje girjjit ja giellaspealut, danne go giellaguovddáš anii olles Gáivuona doaibmabáikin. Kurssat ledje doppe gos oasseváldit orro, ja gielladoaimmat ledje iešguđetge skuvllas. Lene ja Lemet-Ánde jođiiga miehtá suohkana oahpahit rávesolbmuid oanehis kurssain, eará giellabargguide lassin, nugo jorgaleapmái. Mary Mikalsen Trollvik ja Per Larsen barggaiga goabbáge beallevirggis Olmmáivákkis. Per barggai eanáš hálddahuslaš bargguid, ja Mary lágidii gielladoaluid skuvlamánáide. Álgojagiid doibme buot suohkana giellamielbargit oktan ovttadahkan, sihke dat geat gulle ráđđevissui, ja dat geat gulle giellaguovddážii.

Báikkálaš giellačeahpit veahkkin

Váldojurdda lei geavahit báikkálaš olbmuid veahkkin, olbmot geain lei sihke giella- ja árbevirolaš máhttu. Muhto ádjánii veahá ovdalgo báikkálaš olbmot ja giellamielbargit ipmirdedje mo galgá geavatlaš gielladoaimmaid čađahit. Juohkehaš fertii ipmirdit iežas rolla, ja oahpaimet ahte galget leat unnimusat guokte nana sámegielaga mielde dakkár doalus, vai giella gullo oppa áigge.

Sáhttá gal moadde álgoáiggi fearána muittášit, mat dalle eai lean nu hearvát, muhto maŋit áigái leat báhcán somás muitun. Oktii lei giellaguovddáš lágideamen márfuma ohppiiguin, ja lei bovden guokte báikkálaš veahki fárrui dainna jurdagiin ahte guokte báikkálaš veahki lea buoret go okta. Muhto nugo mii buohkat rievtti mielde diehtit, gievkkanis ii sáhte go okta hoavda. Šattai gilvu dan guovtti čeahpes veahki gaskkas, goabbá dat máhtii márfut rievttes ládje. Eará háve ges ledje moadde báikkálaš veahki boahtán dorski vuoššat ja guhtamágaid ráhkadit skuvlaohppiiguin. Vuosttaš joavku beasai leat mielde málesteamen, ja oahppit máhcce skuvlii hui duhtavažžan. Go de nubbi joavku bođii gievkkanii, de vurde hui movttegis nissonat geat muitaledje mánáide ahte dál beassabehtet mannat olggos duhkoraddat, go sii leat juo málestan.

Ádjánii veaháš ovdalgo buohkat ipmirdedje ahte ulbmil ii leat jođánit bargat, muhto oažžut buot ohppiid mielde bargui. Lei maid proseassa hárjánit dasa ahte oahppit eai dárbbaš ipmirdit juohke sáni. Muhto go ledje gollan moadde jagi, de diđiimet mo galgá čađahit geavatlaš gielladoaimmaid, ja dan rájes čađahuvvojedje hui ollu buorit doaimmat, ovdamearkka dihte
· šattuid čoaggin ja ulloláiggi báidnin
· ullu gárren, batnin ja duhppen
· liidnabivdu: seaktin, suohppun ja liinnaid geassin, guliid čoallun ja vuoššan
· iešguđetge málesteapmi nugo gárpen ja gárpamulju, guohpparmállása ja sávzzabierggu vuoššan
· lávostallan ja málesteapmi darfegoađis

Sámi málesteapmi lea dehálaš oassin giellaguovddáža barggus. Dá lea Oliva Nilsen márfume.
(Govva: Gáivuona sámi giellaguovddáš)		 Gáivuona giellaguovddáš lea maiddái váldán vuostá ohppiid eará suohkaniin. 2008:s ledje Ákŋoluovtta sámegieloahppit doppe, ja ohppe ee. báidnit láiggiid. Oahpaheaddji lea giellaguovddáža jođiheaddji, Astrid Solhaug.
(Govva: Svein Lund)

Báikkálaš veahkit ledje vuoras giellaguoddit. Eai dárbbašan máhttit sámegiela lohkat ja čállit, muhto sii galge leat mielde sámásteamen olbmuiguin geat eai máhttán sámegiela nu bures, ja fertejedje mieđihit hábmet doaimma nu ahte oahppit ohppe nu ollu giela go vejolaš.

Kursaoahpaheaddji ferte leat hui čielggas das ahte giellaveahkki galgá duššefal sámástit. Jus oahppit eai ipmir, de sáhttá oahpaheaddji doaibmat dulkan. Giellaveahkki bargu lea doaibmat ealli giellaovdagovvan ja giellagáldun. Dát lei várra váddáseamos ášši. Giellaveahkit eai lean hárjánan sámástit nuorat olbmuide, eai ge dakkáriidda geat eai ipmirdan buot.

Muhto báikkálaš veahkit šadde áiggi mielde giellačuovgatoardnan maiddái iežaset birrasis ja sogas. Dat geat serve ledje dakkárat geain álggoálggus lei giellaberoštupmi, muhto go ledje minguin ovttasbargan muhtun áiggi, de lei sin giellaberoštupmi nanosmuvvan. Sidjiide geat ledje agibeaivvi sárdnon sámegiela, lei maid suohtas ahte dát máhttu viimmat attii smávva dietnasa.

Okta min giellavehkiin, Harry Solhaug, leage ožžon Sámedikki giellabálkkašumi barggus ovddas. Eará báikkálaš giellaveahkit ledje earret eará Inger Elen Baal ja Oliva Nilsen. Mary Mikalsen Trollvik šattai giellaveahkkin go heittii giellaguovddážis ja bázii ealáhahkii.

Ovttasbargu vuođđoskuvllaiguin

Álggus ledje viehka olu doaimmat skuvlaohppiid várás, muhto dađistaga geahppánedje. Ii lean álo nu álki ovttasbargat skuvllaiguin. Oahpaheaddjit váidaledje ahte min fálaldagat dávjá eai heiven sin fágaplánaide. Dalle mii ávžžuheimmet oahpaheddjiid evttohit fáttáid ja áiggi. Muhto go šattai skuvllaid duohken dieđihit dárbbu, de unnui min bargoáigi skuvllain. Muhto nuppe dáfus láigohedje skuvllat giellamielbargiid oahpaheaddjin, dalle go lei váttis háhkat sámegieloahpaheaddji skuvlii. Dákkár ovttasbargu lei vejolaš danin go giellaguovddáš lei suohkana ossodat. Dien láhkai sihkkarasttiimet maid ahte olbmot gillejedje bargat min ovddas vaikko giellaguovddáža ruhtadilli lei hui eahpesihkar, go sámegieloahpahus lei goit seammá jagis jahkái. Giellaguovddáža bargit oasálaste maiddái skuvllaid iežaset geavatlaš lágidemiide, ja sámeluohká mánáide geat eai gullan doarvái sámegiela ruovttus, lei vahkkosaš giellanannenfálaldat.

Ruhtadeapmi

Prošeaktaruhta lei mis álggus su. 200 000,- jahkái. Muhto suohkan bijai guovttegielatvuođaruđa giellaguovddážii ja geavahii dán láhkai giellaguovddáža ollašuhttit suohkana guovttegielatvuođaplána. Jagi 2001 rájes lea leamaš bistevaš ruhtadeapmi Sámedikkis, ja dalle šattaige álkit plánet guhkit áigge perspektiivvas. Jahkásaš doarjja lea dál lassánan 465 000 ruvdnui.

Muhto prošeaktaruhtajagiid lávii Lene veaháš «šánšet» go bijai olbmuid virgái. Son jurddašii ahte gal son ieš váldá bálkkáhis virgeluomu jagi loahpas jus ruhta nohká. Muhto manai álo bures. Giellaguovddáš beasai stivret iežas bušeahta, ja lei lagaš ovttasbargu giellakonsuleanttain gii stivrii guovttegielatvuođaruđa bušeahta. Dat lei maid iešalddis movttiidahtti, go dalle diđiimet olles áigge makkár vejolašvuođat mis ledje.

Giellakurssat rávesolbmuid várás

Álggu rájes juo doalaimet eahketkurssaid. Dasto álggiimet stuorát álgo- ja joatkkakurssaid lágidit maid ulbmil lei čađahit eksámena jogo joatkkaskuvlla C-giellaeksámena (privatistan Ráissa joatkkaskuvllas) dahje universitehtas. Juohke kurssas ledje 200 dii. ja sisdoalus lei 25 % «távvaloahpahus», 50 % njálmmálaš hárjehallan ja 25 % geavatlaš doaimmat ovttas giellavehkiiguin.

Kurssat šadde hui bivnnuhat, olbmot ohcaledje daid, ja suohkan attii maid virgelobi bargiide lohkat sámegiela. Danin šattaimet eanet aht' eanet geavahit searaid daidda stuorat kurssaide. Maid oahpaheaddjit ja mánáidgárdebargit ledje mielde kurssain, mat dan láhkai ledje ávkkálaččat skuvllaide. 2003:s ráhkadeimmet statistihka ja dassážii ledje 194 olbmo oasálastán min stuorra kurssaide. Eahketkurssat ja smávva kurssat bohte dasa lassin.

Oktii lágideimmet «Sámegiella ja duodji»-kurssa ovttasbarggus Sámi allaskuvllain, ja de lágideimmet moddii sámegiela lohkanbadjeoahpu ovttasráđiid Sámi oahppolihtuin ja Romssa universitehtain, vuosttaš geardde lohkanjagi 1999/2000. Dasa lassin leat máŋga joavkku čuvvon universitehtaoahpahusa govva-/jietnastudio bokte, maŋimuš gearddi lohkanjagi 2006/07. Dalle ledje studeanttat oktanaga sihke Gáivuonas, Deanu giellagáttis ja ieš universitehtas.

Almmolaš eksámen lokte kurssaid stáhtusa ja nanne ohppiid motivašuvnna. Min vuosttas eksámenkursa mas eatnigielat gáivuotnalaččat ohppe čállit, lei vuođđoskuvladásis,. Earret eará Mary Mikalsen Trollvik, guhte maŋŋel lea leamaš mis dehálaš giellamielbargin ja báikkálaš veahkkin, válddii dán eksámena.

Kurssas oahppá eambbo go giela

Kurssat eai lean dušše giellakurssat, muhto maid identitehtahuksejeaddjit. Oktii lei Siri addán Áillohačča girjji «Beaivi, áhčážan» ohppiide. Sii bláđejedje dan juohke bottus. Girji lei oahpahuslanjas moadde vahku. Muhtun beaivvi čohkkái soames rivgu dainna girjin. Na, son goitge anii iežas rivgun. Muhto dál beaškalii girjji beavdái ja celkkii: «Dát lea mu álbmot». Ii šat eambbo digaštallamuš das.

Giellalávgunkurssat

Lágideimmet vuosttáš giellalávgunkurssa geassit 1997, muhtunlágan ovdakursan lávdaduvvon sámegielohppui man Sámi allaskuvla lágidii Gáivuonas lohkanjagi 1997–98. Mii háliideimmet nannet studeanttaid sámegielmáhtu ovdal go allaskuvlla lohkanbadjeoahppu álggii, vai nagodivčče buorebut čuovvut oahpahusa. Giellalávgun bisttii golbma vahku. Kurssas ledje hui ollu oasseváldit, ja mii šattaimet geahččaladdat metodaid. Čuovvovaš jagiid lágideimmet máŋga dákkár kurssa, ja dađistaga ovdánii didaktihkka. Oahpaheimmet maiddái dán metoda eará giellaguovddážiidda. Máŋggas leat šaddan sámegielhállin dáid kurssaid bokte. Doalaimet ollu eahketkurssaid eará suohkaniin nugo Návuonas, Ivgus ja Omasvuonas, ja attiimet fálaldaga skuvlamánáide omd. Oksfjord skuvllas. Ja válddiimet vuostá skuvlamánáid geat bohte Gáivutnii. Ovdamearkka dihte bohte Romssas dat oahppit geat lohke sámegiela fágan ovdal go ásahuvvui sierra sámeluohkká Báhpajávrri skuvlii.

Giellaguovddáš váldá muhtumin ohppiid mielde guollebivdui. Dá Harry Solhaug oahpaha.
(govva: Gáivuona sámi giellaguovddáš)		 Giellakursa Ivgus
(Govvas: Gáivuona sámi giellaguovddáš)

Juohke giellabargis lea iežas ivdni

Juohkehaš gii giellaguovddážis bargá, báidná dan. Danin leatge beassan ovdánahttit iešguđet beliid áiggi mielde. Buot oahppoávdnasat ledje oktasaččat, ja juohke bargi sáhtii rievdadit ja buoridit nuppiid ávdnasiid. Omd. Siri lea áŋgir lávlut ja nannii lávluma oassin didaktihkas. Siri-Janne Koht báinnii kursaávdnasiid iežas buolli áŋgirvuođain báikkálaš suopmana bealis. Ja go Kjellaug Isaksen barggai giellaguovddážis, de son loktii min duodjeoahpu áibbas ođđa dássái, ja sárggui maid ođđa govaid buot giellaspealuide. Mii jugiimet ávdnasiid earáide interneahta bokte, go jurddašeimmet ahte giellaruhta lea almmolaš ruhta, ja danin min bargu gullá buohkaide. Bijaimet fiillaid nehttii word-fiilan vai earát sáhttet daid heivehit iežaset suopmaniidda.[2]

Praksisreflekšuvdna hui dehálaš

Maid oahpahus ja oahpahusovdánahttin lei oktasaš, ja oahpaimet ollu guđet guoimmisteamet. Praksisreflekšuvdna lea čáppa sátni das. Juohke pedagoga ferte reflekteret iežas barggu ektui, iige jurddaškeahttá bargat. Danin čáliimetge álggus rapportta juohke binná doalu maŋŋel. Dađistaga guđiimet dán vieru, muhto čáliimet dattetge juohke kurssa maŋŋel rapportta. Dakkár praksisreflekšuvdna lea dehálaš jus háliida buoridit didaktihka ja metodaid.

Buori beaggima huksen

Álggus mis lei olu fokus dieđuid čoaggimii, ja jearahalaimet báikkálaččain báikenamaid, terminologiija ja suopmansániid, ja máŋggas dáin informánttain serve maŋŋel giellaguovddáža doaluide giellaveahkkin. Dakkár dieđuid čoaggin lea buorre vuohki oahpásnuvvat. Boarrásat olbmot vásihedje maid ahte sin máhttu lea dehálaš midjiide.

Giellaguovddáš lei maid dehálaš dán láhkai: Go sámelága giellanjuolggadusat bohte, de ledje ollugat Gáivuonas daid vuostá, go fáhkka ledje lága bokte sámi vuoigatvuođat. Dalle lei álkit bargat sámegielain giellaguovddážis, go doppe ledje fálaldagat čielgasit eaktodáhtolaččat. Jus ii livčče giellaguovddáš dalle álggus, ii livčče várra mannan nu bures. Lei dehálaš beassat sámegielain bargat buorredáhtolaš birrasis. Dien láhkai ovdánii giella.

Go huksiimet iežamet beaggima, lei maid dehálaš ovttasbargat báikkálaš fitnodagaiguin ja servviiguin, ja dien láhkai olliimet ollu viidáseappot go dušše giellaberošteddjiide. Juohke báikkis lei duodjesearvi mas lei iežas viessu, maid mii láigoheimmet gielladoaluide.

Soddjil ja bistevaš

Juohkehaš gii bargá giellaguovddážis, ferte leat soddjil. Mis ledje fálaldagat sihke mánáidgárdemánáide, skuvlaohppiide, rávesolbmuide ja muittohuvvan olbmuide boarrásiidsiiddas. Dát lea maid giellaguovddáža iešvuohta ja nana bealli – soddjilvuohta. Mii sáhtiimet álkit heivehit doaimmaideamet servvodaga dárbbuide. Giellaguovddášvuogádagas lea obalohkái vejolaš geahččaladdat vugiid. Dat geasuha hutkkas olbmuid, ja dán láhkai ovdánahttojuvvojitge ođđa vuogit.

Nubbi nana bealli lei bistevašvuohta. Giellaguovddážiid buorre bealli lea ahte beassá guhkit áigge hukset ipmárdusa ja máhtu. Vásáhusat ja oahppoávdnasat čoggojuvvojit, juohke bargi guođđá juoidá nuppiide.

Ja go ásahuvvojit bargosajit mat gáibidit sámegielmáhtu, de das lea váikkuhus báikkálaš servodahkii. Dávjá bohtet bargit guovddáš sámi guovlluin, ja sii gáibidit sámegiela fálaldaga iežaset mánáide. Dákkár olbmot leat mielde hukseme sámegielat arenaid sihke bargosajiin ja astoáiggis. Danin leat bargosajit mat gáibidit sámegielmáhtu, iešalddis sámegieldoaibma.

Lea maid giellaguovddáža nana bealli ahte lea vuođđuduvvon báikkálaš servvodahkii. Buot giellaguovddážat leat bargan pedagogalaš ovdánahttinbargguid heivehan dihte doaimmaset báikkálaš servvodaga dárbbuide. Juohke giellaguovddáš lea buvttadan oahpponeavvuid mat leat aiddo sin guovllu suopmanii ja gielladillái heivehuvvon. Lea dehálaš ahte giellaguovddážiid kurssat leat relevánttat báikkálaš ássiide nu ahte besset geavahit giela kurssa maŋŋel, maid. Sire skibir Nuorta-Finnmárkkus eret váccii sámegielgurssaid Gáivuonas. Go dan maŋŋel dát nisu oaččui beatnaga, de bijai dasa nama «Alit», ja dovddai iežas hui sámegielagin. Muhto go áhččásis ges muitalii dan sámegiel nama, de son ges ii ipmirdan ahte dát livččii sámegiella ge. Loahpas bođii ovdan ahte áhčis suopmana mielde «alit» daddjui «elek».

Várra dát fearán oažžu loahpahit munno artihkkala, muittuhussan ahte sámegiella lea okta giella, muhto dat eallá vaikko man galle variánttain. Ja giellaguovddážiid bargu lea maid ealáskahttit ja seailluhit báikkálaš sámegiela, vai mis ain boahtteáiggis livččii rikkes ja nana giellaservvodat.

[1] Cymrugiella hállojuvvo Cymrus. Brihtálaččat gohčodit Cymru Wales.
[2] http://www.kafjord.kommune.no/oahpponeavvut. Oassi dáin oahpponeavvuin ja metodain leat leavvan, omd. dasa: http://kurs.oahpa.no, mas Romssa universitehtta lea almmuhan iežas sámegieloahpponeavvuid.

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 6-girjjis