Tilleggsmateriale til boka Samisk skolehistorie 4. Davvi Girji 2010.
 Anders Aschim
|
Anders Aschim er fødd i 1958 i Tromsø. Han er utdanna i teologi, historie og musikk og tok doktorgrad i historie i 2010. Han har vore prest og lærar ved Menighetsfakultetet og er no faglitterær forfattar og omsetjar. Historia han fortel her er frå Lyngen i Troms. |
Denne etniske gåta gjeld oldefar min. Men denne versjonen representerer ei forenkla utgåve. Eg er nøydd til å utvikle soga litt meir.
I året 1900 vart oldefar skriven inn i manntalet, med heile huslyden sin, i den nasjonale folketeljinga. Det offentlege skulle ha greie på litt av kvart, mellom anna kva for etnisk bakgrunn personane i den vesle nordnorske grenda hadde, og kva for språk dei tala. Når det gjeld oldefar, har teljaren notert bokstaven n, for "norsk," i begge rubrikkane.
Det hadde vore to landsomfattande folketeljingar tidlegare i oldefars levetid. I 1865 hadde teljaren skrive Kv, for "kven," i den tilsvarande rubrikken; i 1875 stod det b k, noko som er utlagt: Far av "blanda" opphav, mor av kvensk.
Mellom 1865- og 1875-teljinga døydde far hans, tippoldefar min. I rubrikken for "Stilling" i kyrkjeboka har presten skrive "Gaardbruger, Lap." Tippoldefar er registrert i kyrkjeboka ved fleire milepælar i livet, til dømes når barna hans vart døypte, og konsekvent som "Lap." Og med det er gåta presentert, i sin innleiande, forenkla versjon.
Her kan det vere grunn til å skyte inn eit par ord om den terminologien som vert nytta for å karakterisere etnisitet og språk. Kjeldene kan vere noko forvirrande, særleg når det gjeld den samiske kategorien. Nokre kjelder nyttar nemningane lap(p) og lappisk, andre fin(n) og finsk. På den andre sida finn vi òg kvensk nytta om språket til (dei finsktalande) kvenane.
Da kan vi gå neste steg. For det var ikkje berre presten som registrerte etnisiteten til tippoldefar. Det gjorde folketeljaren òg, i 1865. Han registrerte tippoldefar som Nd Kv - altså "nordmann/kven." Tippoldemor, kona hans, var Lp Kv - "same/kven," og barna, som nemnt, "kvenske." Dessutan omfatta huslyden to samiske tenestejenter, ei eldre "Logerende" kvinne, likeeins samisk, forutan kårkona, tipp-tippoldemor mi - "norsk/kvensk," som sonen.
Motsett har presten òg gjort registreringar som gjeld oldefar, til dømes da bestefar vart døypt. Ved namnet til oldefar har han notert lp+n i kyrkjeboka, altså "samisk/norsk".
Og slik kunne ein halde fram. Det finst andre kjelder; mellom anna teikna professor Jens A. Friis "etnografiske kart" over heile området frå Ofoten til den russiske grensa (i to utgåver, 1861-62 og 1888-90), der han registrerte etnisiteten til kvar einaste husstand i området. Og det er mogleg å følgje andre familiemedlemmer gjennom kyrkjebøker og folketeljingar. Men om lesaren har vore med så langt som hit, har vel forvirringa nådd mettingspunktet sitt, og tolmodet nullpunktet.
Løysinga på gåta heiter fornorsking. I dei hundre åra frå 1850-talet til etter siste verdskrig var dette den rådande kulturpolitikken frå det norske storsamfunnet si side når det galdt dei samisk- og finskspråklege minoritetane. Med skole og kyrkje som sentrale reiskap skulle desse minoritetane integrerast i den unge norske nasjonen, dei skulle bli nordmenn, språkleg og kulturelt.
Generasjonen til oldefar gjekk altså gjennom fornorskingsprosessen. Oldefar sjølv står fram som ein velintegrert norsk samfunnsborgar. Mellom anna sende han barna sine ut av bygda for vidare utdanning, noko som langt frå var sjølvsagt på den tida. Dei fleste av dei kom attende og slo seg ned i heimbygda. Det er meir enn ein kan seie om seinare generasjonar, men det er ei anna historie.
No er "integrering" eigentleg eit misvisande omgrep. Oldefar var bonde i femte generasjon - minst - på same staden. I levevis og kultur var det lite som skilde familien frå andre husstandar i bygda, same kva for etnisk bakgrunn folk hadde: Dei var bufaste i tømra hus, dei hadde ein hest, nokre kyr og sauer, dyrka korn og potet, og dreiv fiske som attåtnæring. Den nordnorske fleirkulturelle situasjonen - etter Carl Schøyen ofte omtala som "Tre stammers møte" - var gammal der i fjorden. Og som så mange stader i landsdelen må ein rekne samane som den opphavlege befolkninga, nordmenn og kvenar som innvandrarar.
Men midt på 1800-talet sette altså fornorskingstiltaka inn for alvor, i moderniseringa og nasjonsbygginga si teneste. Og dei verka. Dei verka i ei slik grad at den fleirkulturelle familiebakgrunnen har vore ukjend, både for meg og for foreldregenerasjonen min, heilt til den av tilfeldige grunnar kom for dagen hausten 2003. Fornorskinga innebar samstundes ei usynleggjering.
Kva skjer når det usynlege vert synleg? Det er ein kritisk situasjon. Både aggresjon og fornekting er moglege, og vanlege, reaksjonar. I beste fall vert det skapt eit rom for refleksjon.
Min første reaksjon er undring. Kva gjer det med eit menneske å ha eit slikt usynleg område i livet sitt? Kva gjer det med ein person å måtte gje avkall på morsmålet sitt og uttrykkje seg på eit anna språk? Kva gjer det med ein familie at det usynlege finst, men ikkje må nemnast? Og kva gjer det med eit lokalsamfunn at alle veit, men er samde om å teie?
Den neste reaksjonen er sorg. Eg kjenner det som eit tap at den fleirkulturelle og -språklege kompetansen som fanst i slekta, vart borte. No er det ikkje så lett å finne ut av dei nøyaktige tilhøva. Som eg har vist, har både oldefar og tippoldefar fått seg tildelt alle dei tre merkelappane "same," "kven" og "norsk," i ulike konstellasjonar. Det er ikkje så viktig heller. Personleg trur eg at finsk var heimespråket i barndomsheimen til oldefar, medan samisk var viktigaste kommunikasjonsmiddel i grenda. På Friis-kartet frå 1860-åra er ein av heimane i grenda teikna inn som kvensk, dei andre som samiske, men det er vanskeleg i dag å identifisere dei ulike heimane. Poenget er at absolutt alle er markerte som trespråklege. Det var altså folk i huslyden som kunne kommunisere både på samisk, finsk og norsk. Den siste resten av denne kompetansen kan eg sjølv hugse: Bestefar kunne enno noko finsk, og han likte godt å slå av ein prat med finske bilturistar på gjennomreise langs fjorden. Men samisk var det ingen i bygda som tala lenger.
Men her er meir å grunne på. For tilfellet eg har skissert, er sjølvsagt ikkje unikt. Det representerer regelen, snarare enn unnataket, i mange nordnorske fjord- og kyststrøk. Det sat altså autoritetspersonar, prestar, lærarar og folketeljarar, og heldt nøye rekneskap med folks etniske bakgrunn. Eg hugsar denne måten å tenke på frå ein annan historisk kontekst. Under siste verdskrig fann det stad ei like samvitsfull registrering av heil-, halv- og kvartjødar, både i Tyskland og i Noreg. I heimbygda til oldefar resulterte den etniske registreringa altså ikkje i folkemord, men vel i usynleggjering.
Dei mange tilfella av manglande samsvar i registreringa av eitt og same individ er påfallande. Kven hadde rett, og kven tok feil? Eller har ulike autoritetar nytta ulike kriterium? Kva er det eigentleg som definerer etnisk identitet? Stamtavle? Språk? Levevis? Og kven er det som definerer? Er det autoritetspersonen, eller individet som vert registrert? Ta folketeljaren som talde oldefar i 1900, til dømes. Ved sida av n-bokstaven har han først skrive ein b, for "blanda" i rubrikken for etnisitet. Men seinare har han stroke b-en. Var det min fornorska og veltilpassa oldefar som sjølv måtte protestere for å få autoriteten til å rekne han som norsk?
For norsk ville han vere. Der gjorde han eit val som det ikkje er mogleg å reversere. Eg klandrar han ikkje for det. Det var sterke faktorar som tilskunda han, både lokalt og nasjonalt. Han hadde mykje å tene på det, og etterkommarane hans med. Men noko gjekk altså tapt. Det vart usynleg, og vart liggjande att på den staden kultursosiologen Edmund Edvardsen skildrar i første del av boka Nordlendingen, den mest opplysande analysen eg kjenner av kulturmøtet mellom det norske storsamfunnet og det nordnorske lokalsamfunnet: "I skammekroken."
No vart Blix aldri nokon førstelinjearbeidar i fornorskinga si teneste. Ein av dei beste venene hans frå tida i Tromsø var lærar for samiske barn i bygda til oldefar ei stund. Men sjølv vart han verande i byen i fire år etter lærareksamen. Her underviste han ved heilnorske skolar. Deretter drog han til hovudstaden for å studere vidare. Så er kan hende kompetansen i samisk berre ei tilfeldig og lite vesentleg side ved bakgrunnen til Blix, ikkje verd å bry seg om?
Ein av dei tidlegare biografane hevdar at Blix fekk fritt opphald ved seminaret siste skoleåret sitt, fordi han var slik ein dyktig elev. Dersom dette er rett, kan det berre tyde ein ting: At Blix på dette tidspunktet kunne tenkje seg å arbeide mellom samisktalande barn. Den einaste forma for friplassar seminaret rådde over, var heimla i kongeleg resolusjon av 25. januar 1853. Da vart det oppretta åtte friplassar for elevar som ville binde seg til sju års teneste i samiskspråklege område, "med særlig Hensigt at bibringe Finnebørnene Kyndighed i det norske Sprog." Blix var aldri i nærleiken av slik teneste, og ein kan ikkje sjå bort frå at opplysninga om friplass kan vere feilaktig.
Det som derimot er sikkert, er at Blix som 20-åring vikarierte eitt år som lærar ved seminaret i Tromsø, og på den måten for så vidt var med på å utdanne fornorskingsagentar. Rett nok underviste han ikkje i samisk; faga hans var norsk, historie og geografi.
Men tretti år seinare sat Elias Blix som kyrkjestatsråd i Sverdrup-regjeringa, sjølve symbolet på norsk politisk modernisering, Venstre-styre og parlamentarisme. Her må det da vere noko å finne. Fekk Blix sin spesielle kompetanse på området noko å seie for utforminga av kyrkje-, skole- og kulturpolitikken andsynes kulturelle og språklege minoritetar? Biografen konstaterer enno ein gong at den fleirkulturelle nordnorske situasjonen ser ut til å vere fråverande i litteraturen. Så må han sjølv ut på leiting.
Første forsøk: Det let seg i det minste oppdrive ei symbolsak frå året 1884, i alle norske historiebøker knytt til riksrett, parlamentarisme og Sverdrup-regjering, som kunne oppfattast som eit handslag til samisk kultur. Dette året søkte Kautokeino-samen Lars Jakobsen Hætta om æresoppreisning. Som syttenåring hadde han vore delaktig i det mykje omtala "Kautokeino-opprøret" i 1852, ein religiøst motivert oppstand som enda med drap og mishandling. Lars Hætta vart dødsdømd, ein dom som vart gjort om til livsvarig straffarbeid. Men han skikka seg vel og vart lauslaten i 1867. Både i fengsel og som fri mann gjorde han eit stort og viktig arbeid med den samiske bibelomsetjinga. Og i 1884 søkte han altså om å få att resten av dei statsborgarlege rettane sine. Biografen finn grunn til å undersøkje om Blix kan ha spela ei rolle i handsaminga av denne saka. Men nei, det er ikkje det liberale Venstre-ministeriet som har gjeve Lars Hætta æresoppreisning, det er det såkalla "april-ministeriet." Så det rakk dei altså, i det kortvarige mellomspelet mellom riksretten og Sverdrup.
Så er det berre ein ting å gjere: Å gripe til Helge Dahls minutiøse verk om Språkpolitikk og skolestell i Finnmark 1814-1905. Det gjev resultat. Ikkje berre veit Dahl godt at Blix har lært samisk. Han kan dessutan fortelje at kyrkjestatsråden på eitt punkt vart direkte utfordra til ei endring av den rådande fornorskingspolitikken i skolen. Det var biskopen i Tromsø, Johannes Skaar, som 15. februar 1887 skreiv til departementet og bad om at samisk språk måtte kome meir i bruk att som undervisningsspråk i samiskdominerte strøk, i det minste innan kristendomsundervisninga. Det var altså røyster som opponerte mot fornorskingsregimet. Fleire av dei, som Skaar (med tilnamnet "samebispen") og etterfølgjaren hans, Bøckman, var å finne i kyrkja. Dei tok parti i ein gammal diskusjon: Kva var det viktigaste målet for skolen, å oppdra samiske barn som kristne eller som norske? Det for vår tid nærliggjande alternativet å oppdra dei som samiske ser ikkje ut til å ha vore framme i diskusjonen.
Kva gjorde undervisningsminister Blix? 20. januar 1888, etter elleve månader, sende han brevet frå biskopen attende til Tromsø for at Stiftsdireksjonen skulle uttale seg. Der sat biskopen sjølv som medlem, saman med amtmann og skoledirektør. Dei to siste var sterkt usamde med biskopen. Det var forresten mange andre kyrkje- og skolefolk i dei aktuelle områda òg. Det vart inga endring av skoleinstruksen. Det spela neppe noka rolle for utfallet at Blix trekte seg som statsråd 20. februar 1888.
Kva ville no eigentleg biografen med denne ferda? Teikne eit helgenbilete? Hagiografien er jo i kyrkjehistorisk samanheng den eldste og mest utbreidde biografiforma. Eller tvert om, rive det ned? I meir verdslege utgåver av sjangeren er det visst ein dyd å punktere myter.
Biografen er nok først og fremst styrt av ei førestilling om konsekvens. Elias Blix var jo ein sentral aktør i den nynorske rørsla. I 1885 var han statsråden som førebudde for Stortinget den saka som framleis vert feira som ei av målrørslas viktigaste politiske sigrar, jamstellingsvedtaket, som i prinsippet gjorde bokmål og nynorsk til likestilte språkformer. For biografen er nynorsk og samisk kulturfenomen som har opplagte fellestrekk. Det er nok Stein Rokkans sentrum-periferi-modell han legg til grunn, om han tenkjer etter. Biografen vil plassere både nynorsk og samisk i ein geografisk, sosial og kulturell periferi. Og representerer ikkje Venstre-regjeringa Sverdrup, her ved kyrkjestatsråd Blix, nettopp det folkelege grasrotopprøret, dei perifere kreftenes erobring av sentrum i det norske samfunnet? Den nordnorske og nynorske fiskarbondesonen som vart professor og statsråd, skulle ikkje han, om nokon, ha syn for andre perifere grupper?
Men resultatet av undersøkingane så langt er heller magert. Den nøkterne konklusjonen ser ut til å vere: I forhold til fornorskingspolitikken følgde Elias Blix rådande oppfatningar, utan større avvik til høgre eller venstre. Han var ingen fornorskingsversting. Men han var heller ingen forkjempar for samiske rettar eller samisk kulturell eigenart, så langt biografen kan sjå.
Biografen innser at blikket på Elias Blix kan hende var for nærsynt. Som kontroll prøver han å skaffe seg eit oversyn over partiet Venstre, den politiske rørsla som i siste del av 1800-talet var så positiv og inkluderande til målsak og målfolk. Når det gjeld samisk språk og kultur, finn han at begge dei viktigaste Venstre-leiarane i denne perioden, Johan Sverdrup og Johannes Steen, har kome med kraftig støtte til fornorskingspolitikken frå Stortingets talarstol. Men den aller beste representanten for paradokset han vert sitjande med, er den grundtvigianske presten og politikaren Vilhelm Andreas Wexelsen. Wexelsen var kyrkjestatsråd i begge dei to regjeringane som Johannes Steen leia, i 1891-93 og 1898-1903. Det var han som i 1892 dreiv gjennom (til stor irritasjon for biskopane) godkjenninga av Blix' Nokre Salmar til bruk i kyrkja på stader der kyrkjelydsmøtet gjorde slikt vedtak. Dette er eit merkeår for målsaka. Og det var han som i 1898 innførte dei til da strengaste fornorskingstiltaka i norsk skolehistorie, i den såkalla "Wexelsen-plakaten".
Biografen må erkjenne at forståingsmodellen hans har brote saman, og at han treng ein ny. I den demokratiske norske nasjonen som Venstre-partiet ville byggje, var det tydelegvis ikkje plass for kulturelle og språklege minoritetar.
Framleis er det viktige val som må gjerast når det gjeld tilhøvet mellom den samiske og den norske befolkninga i landet vårt. I denne terminen skal Stortinget til dømes handsame regjeringa sitt "Forslag til lov om rettsforhold og forvaltning av grunn og naturressurser i Finnmark fylke (Finnmarksloven)." Det er ei omfattande og kontroversiell sak. Forslaget frå regjeringa har framkalla sterke kritiske røyster, mellom anna frå kyrkjeleg hald, men utan noko stort offentleg ordskifte i riksdekkande media, ser det ut til.
Spørsmålet om korleis storsamfunnet skal møte dei språklege og kulturelle minoritetane som finst i landet, er aktuelt og omdiskutert. Men det vert sjeldan drege fram i debatten om det fleirkulturelle Noreg at det faktisk finst ei erfaring frå kulturmøte over fleire hundreår i den nordnorske fleirkulturelle situasjonen. Her dreg det norske storsamfunnet på ein tung bagasje, men kan hende òg på ein viktig kompetanse.
Særleg er skolespørsmål eit evig emne for debatt. Nestleiaren i Framstegspartiet, Siv Jensen, er sitert slik i avisa Ságat etter eit valkampmøte i Porsanger måndag 8. september 2003: "- Samer må lære norsk, og ikke samisk, på skolen, slik at de kan komme seg opp og fram her i verden. ... Om samisk språk i skolen sier Jensen at det ikke kan være fellesskapets oppgave å lære noen samisk. - Det må den enkelte ha ansvar for selv. I norsk skole skal man lære seg norsk."
Denne lesaren sperrar opp augo og tenkjer spontant at dette kan det da ikkje vere mogleg å seie i Noreg i år 2003. Men lesaren registrerer etter kvart at ingen riksdekkande media finn grunn til å ta opp, sitere eller debattere utsegna. Har Ságat sitert feil? Lesaren kontaktar Framstegspartiet for å undersøkje, men finn ingen som vil dementere sitatet. Men journalisten stadfestar at utsegna fall slik.
Så vert han sitjande med enno eit paradoks: Er historia om det fleirkulturelle Nord-Noreg framleis like usynleg? Kan det vere slik at ein sentral rikspolitikar rett og slett ikkje veit, og at norsk opinion ikkje legg merke til det?
Å ikkje vite, tenkjer han, er i så fall ikkje eit intellektuelt problem. Det er eit moralsk.
Innhold i Samisk skolehistorie 4