På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.
 Synnøve Solbakken-Härkönen.
|
Dán rájes go Synnøve Solbakken (Postin Álffa Synnøve dahje Jovsset Issát Kirstte Synnøve) álggii 1. luohká oahppin Kárášjoga skuvlii 1965:s, son lea leamaš duhtameahttun skuvllain. Ja dađistaga leat su jurdagat láddan makkár skuvlla son háliidivččii; skuvla mas lea sámegiella, sámi kultuvrra ja sámi máhttu vuođđun. Muhto maid olmmošriehpu sáhttá dahkat vai skuvla rievdaduvvo? Gazzat oahpu? Šaddat oahpaheaddjin, rektorin, dutkin, bagadallin vai politihkarin? Dál Synnøve Solbakken-Härkönen lea geahččalan buot dáid rollaid. Sus lea oahpaheaddjioahppu Álttás ja liigeoahppu sámegielas, suomagielas, pedagogihkas ja jođiheamis. Son lea leamaš vuođđoskuvlaoahpaheaddjin Kárášjogas ja Gáregasnjárggas, bargan Sámi oahpahusráđis ja Sámi Instituhtas ja lea leamaš goappašiid sámi joatkkaskuvllaid inspektevran ja rektorin. 2007 rájes son lea Davvi Girjji lágádushoavda. 2005–2009 son lei sámediggeáirras. Dá son muitala mo lea mannan go son lea geahččalan hábmet sámi skuvlla. Son muitališgođii 2004:s, ja jotkkii fas 2010:s. |
Ieš namma Synnøve Solbakken-Härkönen muitala ollu giella- ja kulturdeaivvadeami birra, Norgga/Suoma rádjeguovlluin, guovddážis Sámis. Ii mihkkege namas muitala ahte olmmoš lea sápmelaš. Go čállá nama ferte velá geavahit njealje bustáva mat eai geavahuvvo sámegielas, dárogiela y ja ø ja suomagiela ä ja ö. Goargu Solbakken boahtá das go 1902 Finnmárkku eananvuovdinláhka mearridii ahte buot dáluin galggai leat dárogiel namma. Dan dihtii leat eanaš sámi dálolaččain Kárášjogas namat nugo Svineng, Strømeng, Soleng, Nystad, Østmo ja Teigmo. 1950- ja 60-jagiin lei garra dáruiduhttináigi ja máŋggas jurddašedje ahte dađe dárogielat namma, dađe buoret. Nu oaččui unna nieiddaš gii riegádii Kárášjogas 1958:s nama Synnøve Solbakken. (Mas Härkönen-namma boahtá beasat lohkat maŋŋil.)
Ii oktage lean muitalan munnje ahte skuvla lei váttis. Gal mun dihten ahte oahpaheapmi lei dárogillii, muhto jurddašin ahte dan gal mun ádden go boađán skuvlii. De bođii šohkka. Oahpaheaddji lei Sørlandets eret. Mun in ádden in maidege. Mearridin ovttatmano: Dát lei mu vuosttaš ja maŋimus skuvlabeaivi!
 |
Synnøve vieljáinis jođus skuvlii. (Gova luoikan Synnøve Solbakken-Härkönen) |
Ieš ohppen oalle johtilit dárogiela dalle. Liikojin lohkat ja luoikkahin nu ollu girjjiid go vejolaš girjerádjosis. Dasa lassin fárrii kránnjádállui bearaš mas ledje guokte nieidda geaiguin mun gárten dárustit. Ledje earát geat rahče ollu eambbo go mun ovdal go ohppe dárogiela. Dan áigge lei dovddus ahte sámegiel luohkát ledje hui jaskat, muhtin oahppit eai báljo dadjan maidege olles vuođđoskuvlaáiggis. Go mu viellja, gii lei guokte jagi mu nuorat, álggii skuvlii, álggahuvvui sámegiela álgooahpahus. Muhto mii eat ožžon makkárge sámegieloahpu ovdal go leimmet 8. luohkás. Dalle oaččuimet nu gohčoduvvon sámegiel lohkankurssa. Dat lei nu ahkit, vearrát go ođđadárogiela. Lei dušše hárdin ja bilkideapmi midjiide go leimmet oahppan visot dárogillii dan rádjái. Eat galgan oahpat čállit, dušše lohkat. Lei dalle boares čállinvuohki, Bergsland-Ruong, mii lei mu mielas hui lossat lohkat.
Earret sámegieldiimmuin ii baljo lean sámi sisdoallu. Muittán ahte mis lei veahá sámi kulturgeografiija ja ahte logaimet Matti Aikio girjjiid dárogieldiimmuin. Muđuid geavaheimmet dábálaš girjjiid ja buot oahpahus lei dárogillii. Maiddái sámegielat oahpaheaddjit oahpahedje dárogillii. Ledje ollu oahppit geat eai máhttán sámegiela. Dalle ii lean vel joatkkaskuvla Leavnnjas ja Kárášjohkii bohte ollu oahppit Porsáŋggus.
 |
Synnøve Solbakken-Härkönen Kárášjoga rektorkántuvrras. (Govva: Svein Lund) |
Gávnnahin ahte oahpaheaddjiriehpu ii sáhte rievdadit skuvlla. Jus galggašin váikkuhit skuvlii, fertejin badjelii. De lohken «skuvlaovdánahttin ja bagadallan» ja ožžon barggu Sámi oahpahusráđis, geahččalan- ja ovdánahttinjođiheaddjin. Juste dalle lei oahppoplánabargu jođus, 1987 minsttarplána oktavuođas. Muhto gávnnahin ahte dan barggu geažil ii šatta sámi skuvlla. Okta mu bargguin lei árvvoštallat gulaskuddancealkámušaid mat ledje boahtán sámi oahpaheddjiin ođđa fágaplánaide. Ulbmilin lei heivehaddat dáža fágaplánaid sámi ohppiide. Muhtun fágaplánaide lasihuvvui dušše «sápmi»-sátni heivvoleamos sajiide.
Na ba dutkanásahusain, ii go doppe sáhttán dahkat juoidá? Ožžon barggu Sámi instituhta oahpahus- ja diehtojuohkinossodagas. Muhto dat han lei hirbmat birokráhtalaš máilbmi! Ii lean veahá ge oktavuohta skuvllain. Lei dalle sáhka ráhkadit oktasaš sámi oahppoplánaid, muhto das ii šaddan mihkkege.
Álggos manai oalle bures. Skuvla lei ožžon stáhtusa geahččaladdanskuvlan ja oalle ollu ruđa ovdánahttimii. Viiddideimmet fálaldagaid, oaččuimet 3 jagáš oahpu measta buot surggiin ja oppalašfágafálaldat mas lei boazodoallu ja duodji suorgefágan. Ráhkadeimmet ođđa oahppoplánaid ja álggaheimmet maid moadde oahpponeavvoprošeavtta. Muhto de bođii Ođastus 94, mii bilidii ollu das maid leimmet hukseme.
Lei nu ollu maid skuvla ii beassan ieš mearridit. Skuvlla hálddahusa bajábealde lei sámi joatkkaskuvllaid stivra ja departemeanta. Danin jurddašin ahte jus livččen rektorin, de oččošin njuolgga oktavuođa stivrrain ja departemeanttain. Ja go ledje mannan muhtin jagit, de bessen ieš rektora stullui, vuos sadjásaš rektorin Guovdageainnus ja maŋŋil bistevaš virggis Kárášjogas. Dalle gávnnahin ahte dat mii stivre rektora bargobeaivvi lea buot eará plánat go juste dat mo hukset sámi skuvlla. Son ferte bargat nu ollu joavdelas áššiid. Deháleamos orru leame deavdit skoviid ja čállit raporttaid, ii fal duođaid luvvet resurssaid ovdánahttimii. Dábálaččat go bajit eiseválddit árvvoštallet rektora barggu, jerret dušše fal deavdá go son buot raporttaid – ii fal buktá go son skuvlii makkárge jurdagiid. Ja maŋimus jagiid lea maid rektora rolla bargoaddi áirrasin deattuhuvvon – rektor galgá vuosttažettiin leat lojála bargoaddi ektui, ii fal skuvlla oahpaheddjiid ja ohppiid ektui.
– Gos don leat eanemusat váikkuhan?
– In dieđe lean go váikkuhan nu ollu oppanassiige, muhto buoremus vejolašvuohta lei go ledjen inspektevran. Dalle bessen bargat eambbo friddja go bessen rektorin.
Sámi joatkkaskuvllas barggadettiin ledjen mielde oahpponeavvoprošeavttas sámegiela girjjálašvuođas. Boađusin ledje guokte teakstačoakkáldaga ja neahttaoahpponeavvu. Prošeakta lei ovttasbargu Davvi Girjjiin, muhto mii skuvllas leimmet álggahan áigá jo danne go váilo oahpponeavvut aiddo girjjálašvuođas. Dás oahpaimet ollu.
– Hehttehusat leat máŋga dásis: sáhttá váilot sihke áigi, ruhta, oahppu ja mokta.
Ollu lea ovttaskas oahpaheaddji duohken, sus ferte leat máhttu ja sus ferte leat beroštupmi.
Skuvlavuogádagas leat ollu olbmot geat eai dovdda min dili. Ovddamearka lea ahte ovdal mis lei konverterenortnet mii attii oahpaheddjiide liigeáiggi ráhkanahttit oahpaheapmái dan dihte go mis ledje nu unnán sámi oahpponeavvut. Dan ortnega lea departemeanta heaittihan, dainna ákkain ahte mis leat doarvái oahpponeavvot dál. Dát čájehit ahte dávjá sii geat mearridit duođaid eai dieđe mo dilli lea.
Muhtin departemeantaolbmot gal áddejit min dili, muhto lea suorggahahtti ollu birokráhtat geat eai ádde. Muhtin olbmot čohkkájit dušše departemeanttas ja stivrejit min dovddakeahttá skuvllaid. Oainnán hui stuora dárbbu dasa ahte sii besset oahpásmuvvat skuvllain, ii fal dušše deaivvadit stivrrain ja rektoriin.
Norgga skuvllas geavahuvvo hui ollu ruhta hálddašeapmái, maid baicce sáhtášii geavahit skuvlaovdánahttimii. Mun smiehtan manne mii eat sáhte ráhkadit vuogádaga mii doaibmá bures. Sáhtášii dálá resurssain bargat ollu eambbo. Lea issoras ollu organiseren, mii čatná ja bilida hutkáivuođa. In leat vel vuollánan. Diibmá (2002/03) lohken oahpponeavvopedagogihka. Mus lea hui unnán jáhkku dábálaš oahpponeavvuide, muhto ođđa jurdagat ja vuogit addet doaivvu. Mii fertet atnit ođđa teknologiija hástalussan, ii fal dušše váttisvuohtan.
Nu guhká go oahppoplánat stivrejit skuvlla, ii šatta sámi oahpahus sámi oahppoplánaid haga. Muhto go dán rádjái leat ráhkaduvvon sámi oahppoplánat, de lea dušše leamaš sáhka heivehit dáža oahppoplánaid. Dan lean oaidnán sihke vuođđoskuvllas ja joatkkaskuvllas. Mu niehku lea beassat ráhkadit oktasaš davviriikkalaš oahppoplánaid, maid mii beassat hábmet álggu rájes.
Dál lean gávnnahan ahte bargin ii sáhte buoridit máilmmi. Ferten várra álgit politihkkii? In vuoiga jáhke ahte sámi skuvlla huksen lea ovtta olbmo dahje ovtta dási duohken. Gáibiduvvo ahte buohkat; váhnemat, oahppit, oahpaheaddjit, jođiheaddjit, birokráhtat ja politihkkárat gulahallet ja barget ovttas.
Sámi joatkkaskuvllaid stivra lea mu mielas bargan menddo unnán prinsihpalaš gažaldagaiguin, vaikko dálá stivra lea vuoruhišgoahtán dákkár gažaldagaid. Stivra lea hui unnán árvvoštallan mii sámi joatkkaoahpahus galggašii leat ja mo dan duohtandahkat. Sii leat baicce lohkan galle oahppi mis leat, galle ruvnno mii geavahit jna. Jus ii digaštallo skuvllaid stivrras mii sámi joatkkaoahpahus galgá leat, mo sáhttá vuordit ahte earát galget dahkat dan?
Sámediggi sáhtášii váikkuhit, muhto dalle ferte vuos ieš morihit. Ferten dadjat ahte Sámediggi dán rádjái ii leat váikkuhan joatkkaskuvlla dillái ollu. Sii eai oro berošteamen mis oppanassiige. Sámedikkis lea issoras stuora oahpahusossodat, muhto joatkkaskuvla ii vuhtto. Jearan manne sis ii leat oktavuohta skuvllain, sii eai oro berošteame das maid skuvllat barget ja oahppit ja oahpaheaddjit oaivvildit.
Sámi joatkkaskuvla man vuođđun lea sámi giela ja kultuvrra ii šatta iešalddis. Mii fertet ovttasbargagoahtit ja ovtta guvlui geassigoahtit.
Nie guhkás joavddaimet jearahallamiin 2004:s, ja jurddašeimmet dalle prentet dán muitalusa Sámi skuvlahistorjjá 2. girjái. Dohko ii čahkan, ja de maŋiduvvui dassái go joatkkaskuvla fas šattai girjefáddán. Muhto dan botta lei nu ollu dáhpáhuvvan ahte fertiimet ođasmahttit jearahallama ja diktit Synnøve muitalit maiddái maŋimus jagiid vásáhusaid birra.
2004:s su maŋimus jurdda mo son sáhtii rievdadit skuvla lei: «Ferten várra álgit politihkkii?» Ja nu son dagai ge. Jagi maŋŋil son searvvai Norgga Sámiid Riikkasearvvi válgalistui ja válljejuvvui Sámediggái. Doppe son beasai bargat skuvlaáššiiguin, ja válljejuvvui Sámedikki bajásšaddan-, fuolahus- ja oahppolávdegotti jođiheaddjin. Danin mii leat bivdán su muitalit mo manai go álggii politihkkii.
Sámediggi lea muhtin muddui ožžon formálalaš mearridanválddi sámi skuvlavuogádagas, muhto duohta dilli lea ahte lea Máhttodepartemeanta mii mearrida. Sáhtán namuhit ovtta ovdamearkka: Sámediggi lei formálalaččat mearridan sierra sámi oahppoplakáhta. Dan oktavuođas mearridii Sámediggi maiddái ahte galggašedje ráhkaduvvot sierra prinsihpat sámi oahpahussii. Prinsihpat galget leat mielde čielggasmahttimin skuvlaeaiggáda ovddasvástádusa fállat oahpahusa mii čuovvu lága ja láhkaásahusaid, olmmošvuoigatvuođaid ja álgoálbmotvuoigatvuođaid ja mii lea heivehuvvon báikkálaš ja oktagaslaš eavttuid ja dárbbuid mielde. Máhttodepartemeanta mieđai dasa, muhto gáibidii ahte oppalaš prinsihpat mat ledje jo dohkkehuvvon, galge biddjot vuođđun. Sámediggi ráhkadii evttohusa prinsihpaide sámi oahpahussii, muhto dat fertejedje fas sáddejuvvot Máhttodepartementii dohkkeheapmái. Ii lean doarvái ahte Sámediggi ráhkadii sámi oahpahusa prinsihpaid našunála prinsihpaid vuođul, galge liikká vel departementii dohkkeheapmái!
 |
Synnøve Sámedikkis (Govva: Áile Javo) |
Earret namuhuvvon oahppoplakáhta ja sámi oahpahusa prinsihpaid, gieđahalaimet ee. Máhttoloktema oahppoplánaid, Sámedikki strategalaš oahpponeavvoplána ja sámi joatkkaskuvllaid organiserenmálle.
Lávdegotti miellahtut ledje válljejuvvon sámediggelahtuid gaskkas, ja politihkalaš joavkkuid sturrodaga mielde. Ii lean gáibádus ahte sii galget dovdat skuvlaáššiid. Danin ledje doppe máŋggas mielde geat eai dovdan skuvlaáššiid nu bures. Lihkus beasaimet ieža doallat moadde seminára ja maiddái fitnat konferánssain ja dakkáriin ja oahppat, ja bivdit skuvlaolbmuid čilget midjiide sin diliid.
Livččii eanet ealaš jus lávdegoddi beasašii ovddidit iežas áššiid, ii ge dušše divodit sámediggeráđi evttohusaid mearrádusaide.
Ledje maid hui garra bellodatráját. Mu mielas orui ahte nu ollu áigi ja fámut manne siskkáldas fápmostallamii dan sadjái go čohkket fámuid ja olmmošlaš resurssaid vai lea álkit birgehallat dáža eiseválddiin ja nagodit ovddidit sámi áššiid sin ektui. Min vuostálastiide han gal lea stuorra ávkin go mii dáppe ieža nákkáhallat ja riidalit duššiid.
Sámediggi lea beanta adopteren stuoradiggesystema jearatkeahttá ovdána go dat oktasaš vuoiŋŋa sámiid gaskkas. In leat sihkkar lea go Sámedikki organiserenvuohki buoremus čoavddus sámiide. Sámediggi lea šaddan máilmme stuorra bargosadji, muhto smiehtan ii go sáhtášii geavahit resurssaid buorebut.
Lea go bellodatpolitihkka mii lea deháleamos sámi skuvlii? Sihke Sámedikkis ja Stuoradikkis oaivvildit dál measta buot bellodagat seamma sámi skuvlaáššiid birra. Deháleamos mu mielas leat dieđut ja višuvnnat.
2007:s nammaduvvui fas ođđa lávdegoddi, mas ledje áirasat Sámedikkis, Máhttodepartemeanttas ja Oahpahusdirektoráhtas. Dat celkkii 2008:s ahte skuvllat berrejit sirdojuvvot fylkka vuollái. Sámediggi mearridii ahte Sámediggi galgá váldit hálddašanovddasvástádusa sámi joatkkaskuvllain, muhto bijai eavttuid dasa: Sámediggi galgá beassat váikkuhit iežas bušeahttarámmii ja Sámediggi galgá oažžut duođalaš válddi sámi oahpahusáššiin. Dassái go dát eavttut devdojuvvojit, galget skuvllat leat stáhta vuolde. Sámedikkis lea joavku bargamin áššiin, muhto ii leat vel gullon mihkkege das, in dieđe mo dat galgá gieđahallot ovddosguvlui.
Ja Sámi joatkkaskuvllaid stivrras leat dál olbmot geat leat čohkkán das logenáre jagi badjel áigemeari, dan dihte go boahttevaš stivrenvuohki ii leat vel čielggaduvvon.
Dál lean iešge vuoruhan gárvvistit sámegiela mastergráda mainna bargagohten máŋga jagi dássái. Dovddan ahte dat lea ávkalaš sihke munnje persovnnalaččat ja go barggan lágádusas mii buvttada sihke oahppogirjjiid ja čáppa- ja fágagirjjálašvuođa ja danin lea dehálaš sámi diehtoovdáneamis.