Tilleggsmateriale til boka Samisk skolehistorie 5. Davvi Girji 2011.

Åke Jünge:

Sameskole og samemisjon i Indre Namdalen for 250 år sidan

Åke Jünge (Foto: Svein Lund)

Åke Jünge er født i 1947 og oppvokst i Namsos. Han har utdanning i geografi, historie og matematikk frå universiteta i Oslo og Trondheim. Han tok hovudfag i geografi ved Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet i 1996 med oppgåva Geografiske spor etter samisk etnisitet i Midt- og Sør-Skandinavia. Åke Jünge har arbeida som lærar i over 30 år, både ved ungdomsskole, vidaregåande skole og høgskole, mesteparten av tida ved Levanger videregående skole. Han har skrive ei rekke bøker, hefte og artiklar i aviser og tidsskrift, særlig om sørsamisk historie. Dette er ei bearbeida utgåve av ein artikkel i Nord-Trøndelag historielags årbok 2006.

Eit interessant dokument i Nidaros bispearkiv, som befinn seg i Statsarkivet i Trondheim, kan kaste litt nytt lys over sørsamiske forhold i Namdalen midt på 1700-tallet.[1], Dokumentet inneheld ei liste over samiske ungdommar som fekk undervisning i Overhalla prestegjeld i 1753 og 1754. I tillegg inneheld det manntall over samefamiliar i Overhalla prestegjeld for 1754.

Overhalla prestegjeld før delinga i Overhalla og Grong i 1820 omfatta eit stort område. Det famna faktisk om heile Indre Namdal og eit område som svarar til kommunane Overhalla, Grong, Røyrvik, Namsskogan og Høylandet i dag. I alt blir dette oppimot 5500 kvadratkilometer.

Misjonering retta mot samane

Hundre år seinare gjorde så Misjonskollegiet tiltak for å få samane til å kvitte seg med sin tradisjonelle religion og gå over til kristendommen. Desse tiltaka må òg sjåast i sammenheng med den politiske uroa på denne tida, manifestert i den store nordiske krigen 1709-20 og dei uklare skatteforholda i grenseområda Norge-Danmark, Sverige og Russland imellom. Fram mot grensetraktaten mellom Sverige og Danmark-Norge i 1751 med det kjente tillegget Lappekodisillen, var kristningsarbeidet retta mot samane og deres tradisjonelle religion også å sjå på som statlige forsøk på å skaffe seg territorielt fotfeste i grenseområda som dei nomadiske samane hadde sedvanemessige bruksrettar knytta til.

Kartriss over Overhalla prestegjeld og kirker før år 1805, med naboprestegjeld i vest. Etter Hermanstrand 2005.

Derfor blir misjonsarbeidet til presten og skolemesteren i Overhalla retta mot dei samane som heldt til i fjellet eller mot fjellsameungdom som hadde arbeid som dreng eller taus på gardane nedi bygdene. Samane som budde fast i bygdene eller ved kysten, bygdesamar eller sjøsamar, ser ikkje ut til å ha vore omfatta av den samme misjonsiveren, om ein skal dømme etter dette dokumentet frå 1754. Manntallslista over dei tretti samefamiliane ”som sortere under Overhaldens Præstegjelds District” omfattar berre ein familie som kan knyttast til sjøsamisk busetting i indre Follafjord, nemlig nr 25 Peder Joensen Teplingen. Trulig har han og familien hovedbustad på eller nært ved Teplingan-garden om lag 6 km austanfor Foldereid på nordsida av fjorden. Kanskje driv dei òg med reindrift som har driftssyklus innom Høylandet på område som høyrer inn under Overhalla prestegjeld slik at Overhalla-presten tar dei med i manntallet.

Thomas von Westen og sokneprest Scavenius

Thomas von Westen (1682-1727) leia Misjonskollegiet sitt arbeid med å bekjempe samane sin tradisjonelle religion.

I starten var misjonsarbeidet konsentrert om samane i Finnmark, men von Westen vart fort obs på at samiske sjamanar som brukte trolltrommer, runebommer, var vel så vanlig blant samane sørover i dei sørsamiske områda. Dette må han ha blitt klar over da han tok inn hos sokneprest Peder Lauritsen Scavenius på Grande prestegård i Overhalla i slutten av oktober 1716. Sokneprest Scavenius ga uttrykk for at han hadde lite kjennskap til samane i Overhalla, til tross for at han hadde vore sokneprest der i over 10 år.

Han fortalte von Westen at samane kom ned til kirka ein gong i året ved Kyndelsmess (Sankthans), men at dei ikkje forsto norsk. Enkelte kunne nok seie fram Fadervåret og trusartiklane, men dei forsto lite av det. På 10 år som prest her hadde Scavenius berre døpt to sameungar. Samane hadde dessutan til da begravd sine døde i fjellet og ikkje tatt dei med til kirkegardane for å få dei i vigsla jord. Scavenius hadde imidlertid tatt imot samar til nattverd, men det var mest fordi forgjengaren hans, Peder Resen – sokneprest 1669-1702 - hadde gjort det og ikkje fordi dei oppfylte skriftkunnskapskrava som var vanlig å kreve av dei som gjekk til alters.[3]

Samane var underregistrert i kirkebøkene

Vidare forstår vi at sokneprest Scavenius må ha hatt minimal lokalkunnskap om samane innanfor grensene til sitt eige store prestegjeld. Dette er trulig eit uttrykk for at det samiske samfunnet, som vi veit eksisterte i fjellområda her, hadde minimalt med kontakt med den dansk-norske statsmakta sine lokale representantar tidlig på 1700-tallet.

”Hedninger ville de ikke gjerne kaldes eller være…”

Povel Resen skreiv at ”iblandt de norske Fjeldlapper ... her synden for Helgeland er en meget slet Kristendom, ja, saa slet at de aldeles ikke ved paa hvilken de tror ... Hedninger ville de ikke gjerne kaldes eller være, dog er Kristendommen hos mange, særdeles de omstreifende norske Lapper, saa slet at den maatte billig kaldes et Hedenskab”. [4] Interessant er det her å legge merke til at Resen nytta begrepet Fjeldlap og ikkje berre Lap. Det er ikkje umulig at han her antyda eit skille mellom ulike økonomiske tilpassingar blant samane, altså at det rundt år 1700 var grunn til å skille mellom fjellsamar og andre samiske grupper som sjøsamar og bygdesamar ”her synden for Helgeland”, på samme vis som lenger nord i kongeriket.

Dessutan ser han ut til å meine at dei ”omstreifende norske Lapper”, altså samane som dreiv med rein i fjellet, hadde halde fast på den tradisjonelle samiske religionen i ein heilt annan grad enn dei andre samiske folkegruppene, noko som sikkert òg var tilfelle. Dette fekk Thomas von Westen erfare da han konfiskerte runebomma til samen Bendix Andersen her rundt år 1720, ei runebomme som bar tydelig preg av å ha vore i flittig bruk.

Overhalla finnemisjonsdistrikt frå 1721

Eigne misjonærar som kjente samisk kultur og delvis hadde prøvd å sette seg inn i samisk språk, fekk i periodar ansvar for mindre distrikt innanfor dei svære områda kor samane heldt til. Vefsn misjonsdistrikt vart oppretta i 1717, Snåsa distrikt i 1719, Overhalla distrikt i 1721 og Rana distrikt i 1726.

Undervisning i kristendom vart vektlagt. Til undervisninga av sameungane og ungdommane vart det tilsett finneskolemestrar. Dette var på ei tid da det enno ikkje var allmueskolar for alle, så ein av følgane var at undervisning og boklig lærdom kom til å stå sterkare hos samane enn hos bondefolk og dei ubemidla i byane.

”…mangfoldige krohuser og fyldesteder som ere tæt ved kirkerne…De Sathans Capeller…”

På grunn av at levemåten til eit fleirtall av samane på denne tida var tett knytta til reindrift og nomadisme innanfor det gamle sijte-systemet,[6] var det ein krevande jobb for finneskolemesteren å leite opp samane i reinfjellet. Soknepresten møtte berre samane når dei kom ned i bygda for å selge eller bytte produkt med bygdefolket eller når samisk ungdom tok seg jobb som dreng eller taus rundt om på gardane. Derfor måtte sameskolemesteren helst vere ein lokal mann som hadde kunnskap om kor dei samiske familiane heldt til og kunne stå på god fot med samane for å få undervise ungane og ungdommane i kortare periodar. Etter kvart som omgangsskole vart eit faktum også for bondebefolkninga utover på 1700-tallet, måtte skolemestrane passe inn omgangsskolen på dei større gardane og samordne denne med undervisninga av samane i fjellet.

Dokumentet i Nidaros bispearkiv gir oss eit glimt inn i korleis ein finnemisjonær og ein finneskolemester arbeidde. Dokumentet er ført i penn av Overhalla-presten Jørgen Darre (1711 – 1791) født i Stod. I 1754 var han residerande kapellan og finnemisjonær i Overhalla prestegjeld, ein stilling han hadde hatt sidan 1743. Sokneprest i Overhalla vart han i 1758, prost i Namdalens prosti frå 1780.[7]

Ukjent finneskolemester

Frå 1720-tallet hadde det i Overhalla vorte tilsett ein eigen finneskolemester som hadde bedre lønn enn dei vanlige skolemestrane på grunn av strevsam fartinga i fjellet og vanskelige arbeidsforhold. Finneskolemesteren måtte gå frå gamme til gamme og finne ungane og ungdommane som han skulle undervise.

Den første finneskolemesteren i Overhalla var Erich Halseth. Han fungerte frå 1723.[9] Så kom Snåsa-presten sin sønn Povl Muus, Ole Helgesen, Peder Vibstad og Ingebrigt Olsen.[10] Tjenestetida for dei enkelte er ikkje kjent.

I samband med innføringane om samar i kirkebøkene, er Jens Nielsen Skolemester nemnt i 1731. Da har han heimedøpt Gunnild, den lille dattera til Sivert Jonsen Lapp og Marit Nielsdatter. Denne Gunnild Sivertsdatter kan vere den samme som ei samekvinne Gunhild nemnt i det før kjente samemanntallet frå 1782. Da var ho på Stor-Tylum i Høylandet, ”ugift, besvangret” og med "Nogenledes" kunnskap. Over femti år og ”besvangret” er kanskje ikkje sannsynlig, men fullt mulig. Denne siste Gunnhild vart gravlagt frå Harran kirke i juli 1787.

Ovanfor nemnte Jens Nielsen kan ha vore finneskolemester, for biskop Hagerup rapporterte frå bispevisitasen i Overhalla i 1732: ”Folket vil gjerne at børnene skal lære at lese i bok. Enda ingen skolemester. Men presten skal forberede en eller to personer og få menigheten til at lønne dem.”[11] I 1733 står det imidlertid ein Povel [Paul, Pål] Skolemester først på lista over dei åtte personane kategorisert som samar, som gjekk til alters den 13. september. Samme Povel Skolemester står som fadder ved ein samebarnedåp i 1735.[12] Er denne Povel Skolemester identisk med Povl Muus, snåsapresten sin sønn, så er det rart at han blir tatt med i lista over samiske nattverdsgjestar, for Povl Muus var ikkje same. Og var denne Povel i stillingen som finneskolemester heilt til 1754? Det er mulig, men uvisst. Så kva for finneskolemester som er nemnt i 1754-rapporten får foreløpig vere ukjent.

Presten Morten Lund kunne nordsamisk og skreiv samisk i kirkeboka

Morten Lund hadde oversatt Martin Luthers katekisme til nordsamisk. Denne ”Doktor Marten Lutter Utza Katekismusaz” som det står på tittelbladet, hadde han ferdig i 1724, men den vart først trykt i 1728. Dette skal for øvrig vere den første samiskspråklige boka trykt i Danmark-Norge, så her er det snakk om ein pioner.

Sokneprest Morten Lund i Overhalla hadde oversatt Martin Luthers katekisme til nordsamisk dialekt. Denne ”Doktor Marten Lutter Utza Katekismusaz” som det står på tittelbladet, hadde han ferdig i 1724, men den vart først trykt i 1728. Dette skal for øvrig vere den første samiskspråklige boka trykt i Danmark-Norge, så her er det snakk om ein pioner.

Med sokneprest Morten Lund dukka dei 12 kjente innførslane på samisk opp i kirkeboka for Overhalla, frå 1736 til 1742. Språkformen er imidlertid ikkje basert på den lokale sørsamiske dialekten, men er heller ein nordsamisk kystdialekt frå Vest-Finnmark, ifølge professor Knut Bergsland som har vore den fremste eksperten på samiske dialektar og som har tolka desse innføringane frå Overhalla.[13]

Journal om samemisjonen i Overhalla 1753-1754

Journal over mit og Skolemesterens Arbeide iblant disse Familier fra 17de August 1753 til samme Maanets udgang 1754, som følger.-

1753.
Dend 3die Septembris reiste Skolemæsteren til fieldet hvor hand ved Lærdom og Underviisning forblev blant disse Familier indtil den 10 Octobris, da hand kom ned til Bøygden.

1754.
Dend 18de Januarij begyndte Skolemæsteren at fare om i Field-Annexernis Sogner, for at samle den Ungdom, som tiener i Bøygden, og havde den 21 hujus [15] 10 stykker forsamlet paa Gaarden Moa, i Harrans Sogn, i hvis Sogn hand forblev ved Lærdom og Underviisning indtil den 1 February, da hand med den Ungdom kom over fieldet til Høylands Sogn hvor Prædiken var Lyst til 2de paafølgende dage for Finnernis Forsamling.

Festo purif: Mariæ[16], og den paafølgende Søndag, Dom: 4ta p Epiphann:[17] havde jeg 50 Siæle forsamlet, til Catechisation i Høylands Kirke, da 20 stycker af Unge og Gamle ved samme forsamling blev admitteret til Herrens Nadvere.-

Derpaa blev Skolemæsteren beordret at fare omkring i samme Sogn for at underviise dend Ungdom som tiener i Sognet, og især, at have Synef Johnsdatter, med flere, som første gang skulde gaae til Herrens Bord, under sin behandling, indtil den 23de Februarij, da Guds-Tienesten igjen den paafølgende Søndag, Dom: Qvinqvag: [18] skeede ved Stædet.-

Samme Søndag var samme Ungdom forsamlet for mig, da Synef Joensdatter [vid: No. 8te:][19] der havde begaaet 2de: Leyermaal[20], førend hun blev confirmeret, blev af mig publice absolveret[21], og første gang med flere, admitteret til Herrens Nadvere.-

Den 25de Junij reiste Skolemæsteren til fieldet, og kom den 27hujus til første finne-Boelig, og forblev ved Lærdom udi fieldet indtil den 16de Aug: da hand kom ned til Harrans Kirke med Een deel Familier, hvilcke jeg tillige med den Ungdom, der tiener i bøygden, havde forsamlet i Harrans Kirke den paafølgende Løverdag og Søndag, Dom: 10 p: Trinit:[22] til Catechisation.-

Överhalden den 19de Septembris 1754
Saaledes rigtig at være
Test: Jørgen Darre

Finneskolemesteren hadde todelt jobb

For det andre underviste han dei samiske ungdommane som var i tjeneste på gardane i Grong og Harran. På denne tida i januar 1754 var dette i alt ti personar. Desse samla han på garden Moa i Harran knappe to veker, før han tok dei med over til kirka på Høylandet. Her vart det samegudstjeneste to heile dagar, med ”Catechisation”. Dette siste måtte vere einvegs undervisning og belæring frå presten Darre si side. Etter dette var finneskolemesteren rundt om i Høylandet sokn og underviste dei sameungdommane som tjente på gardane der, fram til den 23. februar.

Skolemesteren brukte to dagar til fots før han kom til ”første finnebolig” i ”Field-Annexernis Sogner”, dvs i Harran og Grong slik det er formulert i journalen. Det ser ut som undervisninga av samar i fjellet gjekk for seg innover og oppover i Namdalen, ikkje vestover mot fjella mellom Overhalla og Fosnes eller sørover mot fjella mellom Overhalla og Snåsa. Var det slik at samane som heldt til der ikkje fekk undervisning? Fekk dei kanskje undervisning av finneskolemestrar i Snåsa eller Beitstad? Eller vart reinnomadismen på denne tida praktisert slik at alle samane i fjellet vart ”fanga opp” av skolemesteren ved dei to fjellturane i Grong og Harran i september-oktober og juni-august? Materialet her gir ikkje noko svar.

Men det er kjent at det var ein eigen finneskolemester på Snåsa. Dessutan finst det ei innføring i kirkeboka for Beitstad som kan tyde på at det var ein eigen finneskolemester som underviste samane i Beitstad og Namdalseid. I 1737 blir nemlig Jøren (Jørgen) Hansen Finne Skolemester gift med Maren Mortensdatter, født på Inderøy 1712, begravd i Beitstad 1742.[23] Om dette ”Finne” betyr at Jørgen Hansen var finn, altså same, om han var ”finneskolemester”, eventuelt om han var begge delar, er uklart av kirkebokinnføringa. Bygdebøkene for området nemner ikkje at sameungane i Beitstad eller Namdalseid fekk undervisning på denne tida, men det kan godt vere tilfelle likevel.

Samiske drengar og tauser på gardane

Berre ein samisk person er namngitt i journalen, nemlig Synnøve (Synef, Synev) Johnsdatter som måtte stå fram og tilstå syndene sine offentlig før ho fekk bli konfirmert. Offentlig skrifte og syndsforlating var knallhardt for ei ung jente. Men det måtte til for å få lov til å bli konfirmert. Og korfor var konfirmasjonen oppfatta som så viktig? Jo, utan å vere konfirmert kunne ingen gifte seg i kirka på denne tida.

47 samar med på konfirmasjonsundervisninga 1753-54

I manntallet har soknepresten og skolemesteren sammenfatta status for kvar enkelt når det gjeld følgande:

Alder
Hvordan de læse i Bog
Hvad uden af in Catechismo
Hvad meere end Catechismum
Confirmeret eller ikke

Pugginga av katekismen må ha vore vektlagt mye frå presten og skolemesteren si side, for knapt ein firedel av elevane har fått merknad om at dei kan alt – totum – utanboks. Men om lag samme andelen ligg i motsett ende av skalaen og blir nulla. Kor mye dei forsto av dette, dei samiske ungdommane som hadde eit heilt anna morsmål, var tydeligvis ikkje så interessant.

Når det gjeld kva dei kunne meir enn katekismen, så går ikkje dette på om dei kunne rekne eller hadde kunnskapar om andre emne. Nei, det var kristendomskunnskap som vart lagt einsidig vekt på. Så i denne rubrikken står det berre om kva spørsmål dei kunne svare på i PF. PF er ei forkorting for Pontoppidans Forklaring til Luthers katekisme, ei samling av spørsmål og svar som det ikkje kan ha vore lett for barn og ungdom å forstå noko særlig av. Det var vel ikkje utan grunn at konfirmasjonsnålauget vart kalt for prestpina på folkemunne.

Når det gjeld rubrikken ”Confirmeret eller ikke”, er det 19 av dei 47 som alt har sleppt gjennom nålauget i skrivande stund den 19. september 1754. Det står da som merknad confirmata (jenter) og confirmatus (gutar). Seks får bli konfirmert i næraste framtid, mens 22 ikkje får bli konfirmert enno. Om vi ikkje tar med dei tre som ikkje er å rekne som ungdommar, betyr dette at halvparten av dei som er undervist ikkje får bli konfirmert enno. Årsaken kan vere for liten leseevne eller for liten kunnskap i katekisme og forklaring. Ein annan årsak kan vere at dei rett og slett ikkje er gamle nok. I 1754 var det mindre enn tjue år sidan konfirmasjonsordninga var innført, og det var vanlig at konfirmasjonsalderen låg rundt 16-19 år i bondebefolkninga.

Alle dei tre eldste samane i elevflokken får sleppe fram på kirkegolvet for å få prestehanda på hodet, også 31 år gamle Joen Jensen med ”svage öyne”, male (dårlig) leseevne og berre i stand til å svare på ”faae Spörsmaal” frå Pontoppidans forklaring.

Manntall over samiske ungdommar

Eg tar med den nummererte namnelista og personane sin alder frå Mandtal paa Ungdommer og deris Nafne, som kan vere av interesse for slektsgranskarar og andre, om ein brukar aldersopplysningane og koplingane som er mulig til familiemanntallet som er med nedanfor. Eg har ikkje tatt med lesekarakterane, listene over kunnskap i Luthers katekisme og Pontoppidans forklaring. Dette er tatt med av Anders Løøv i Årbok for Namdalen 1999.

Tilleggskommentarar

Historikar Håkon Hermanstrand har i samband med si ferske hovedfagsavhandling frå 2005 laga eit systematisk arkiv over samiske kirkebokinnføringar for søndre Bindal, Nærøy, Fosnes og Overhalla i tidsrommet 1775 – 1804. Han har dessutan kjennskap til dei to frå før kjente manntalla for samar i Overhalla 1782 og 1789. Han har gått gjennom første utkastet til denne artikkelen og sammenlikna namn frå dette materialet med arkivet sitt. Av dei 47 personane i lista ovanfor er han berre i stand til å finne noko rimelig sikkert om berre 14 i desse andre kjeldene. Om ein ikkje legg vekt på avvik i alder, kan dette tallet aukast til 20. Dei yngste i denne 1754-lista er 9 år, så desse personane ville vere 59 år i 1804, noko som var ein høg alder etter datidas målestokk.[24] Ein god del ville nok vere døde på naturlig vis i ein alder langt under 60 år. Spørmål som da melder seg, er: Kor vart dei andre av? Alle dei som manglar flytta vel ikkje bort? Og dei som ikkje flytta, søkte dei ikkje ned til kirkene i bygdene nært dei fjella dei heldt til? Gifta dei seg ikkje? Døpte dei ikkje ungane sine? Vart dei ikkje gravlagt i vigsla jord?

Ein mistanke som melder seg når ein funderer over dette er: Praktiserte samane i Namdalen enno fram mot år 1800 den gamle skikken med å gravlegge sine døde i fjellet på tradisjonelt førkristent samisk vis? Det er funne samiske graver i fjellet her som kan tyde på dette.

No er det slik at reindriftssamane flytta mye, og spesielt må ein gå ut frå at fartinga over på svensk side av riksgrensa hadde eit visst omfang. Ein del av ”fråfallet” kan nok forklarast med flytting til svenske kirkesokn. Men ”fråfallet” er så stort at dette ikkje kan forklare alt svinnet. I alle høve viser dette at det ikkje er enkelt å rekonstruere samiske familiar og samiske enkeltpersonar sine livsløp berre ut frå dei norske skriftlige kjeldene.

Manntall over 30 samefamiliar i 1754

Men det er grunn til å minne om at riksgrensa til Sverige ikkje betydde mye for samane og at mange av sijtene hadde reinbeite og beiterettar på begge sider av den riksgrensa som vart fastsett i 1751 etter major Schnitler sin grenseeksaminasjon på 1740-tallet. Lappekodisillen – tillegget til grenseavtalen av 1751 - fastsette at samane framleis skulle ha rettar på begge sider av grensa. Men samane måtte sjølv velge om dei ville vere norske eller svenske statsborgarar og dermed kva for land dei skulle skatte til. Ein må gå ut frå at dette med kva for kirke dei søkte til for dei pålagte kirkelige handlingane òg hadde ein del å seie for kva land dei valgte å bli statsborgarar i. Men avgjerande var det neppe. Det er vel kjent at samane si kjensle av å vere eit folk med mange slektskapsband og band til landskap på kryss og tvers av riksgrensa, har ført til at dei har neglisjert grensa og har hatt lett for å halde fram med å flytte att og fram over grensa opp gjennom åra.

Det er lista opp i alt tretti samefamiliar i dette Mandtalle paa de finne-Familier som sortere under Overhaldens Præstegjelds District. Dei er:

1. Torchil Joensen med Familie
2. Daniel Joensens Enke med Familie
3. Joen Andersens Enke med Familie
4. Niels Nielsen med Familie
5. Enke Berete Joensdatter med Fam.
6. Joen Nielsen med Familie
7. Henric Jacobsen med Familie [25]
8. Anders Andersen med Familie
9. Joen Nielsen den mindre med Familie
10. Niels Clemetsens Enke med Familie
11. Siur Lassesen med Familie
12. Niels Nielsen, den mindre med Familie
13. Enken Siri Joensdr. med Familie
14. Anders Jemt med Familie.
15. Anders Nielsen med Familie
16. Enken Marite Nielsdr. med Familie
17. Jens Nielsen med Familie
18. Enken Berete Jensdr. med Familie
19. Anders Siursen med Familie
20. Halt Jens med Familie
21. Niels Jensen med Familie
22. Enken Berete Nielsdr. med Familie
23. Blind Paul med Familie
24. Jörgen Nielsen med Familie
25. Peder Joensen Teplingen med Fam.
26. Enken Siri Andersdr. med Fam.
27. Niels Joensen med Familie
28. Anders Jensen med Familie
29. Johannes Siursen med hustrue
30. Enken Berete Olsdatter med Familie

Dette kan jo tyde på at 1754-familiemanntallet hovedsakelig er samar som heldt til i fjellet i Overhalla-, Høylandet-, Grong-, Harran-, Namsskogan-området og i liten grad var utover i ytre strøk av Namdalen. Unntaket er da iallfall nummer 29 Johannes Siursen som vart gift i Kolvereid-kirka, men òg familie nummer 25 Peder Joensen Teplingen. Teplingan er nordom den innerste austlige delen av Foldfjorden, så namnet knyttar denne familien til Ytre Namdal.

Andre halvdel av 1700-tallet var det utan tvil stor samisk aktivitet i dei ytre strøka. Det har Håkon Hermanstrand dokumentert i si avhandling.[26] Derfor er det rart at det ikkje går an å påvise større samband mellom desse tretti samefamiliane i 1754-manntallet og dokumentasjonen til Hermanstrand frå Ytre Namdal og Bindal. Forklaringa er kanskje at ein god del av den totale samiske eksistensen i Namdalen ikkje er fanga opp av dei skriftlige kjeldene. I så fall er dette igjen ei påminning om at samisk eksistens er underregistrert i dei skriftlige kjeldene og at ein må vere varsam med ex-silentio-slutningar.

Overraskande stabile tall på samefamiliar og personar

Om ein går ut frå at det gjennomsnittlige tallet på personar i kvar familie er det samme i 1754 som i 1782, må det i 1754 vere ca 105 samar innanfor Overhalden District. Finnemisjonær og kapellan Hans Blydt sette opp eit manntall over alle samane i Overhalla prestegjeld i 1792. Da var det 106 samar i dei 31 familiane.[28] Forbausande konstante er talla både når det gjeld familiar og antall personar. For øvrig er sju av dei 31 samefamiliane i 1792 no å rekne som meir eller mindre fastbuande bygdesamar, med tilhaldsstader i Katmomarka, Brøndbomarka, Elstad, Fiskum, Grandaunet, Skarland og Halvardmo.

Ellers legg ein merke til at to av samane i 1754-familielista ikkje står oppført med etternamn (patronymikon), men med karakteristisk kroppslyte knytt til namnet: nummer 23 Blind-Paul og nummer 20 Halt-Jens.

Skrifting og tilgiving

På samme side i kirkeboka, samme år, skrifta samen Anders Andersen for presten i Harran-kirka. Dette er da trulig samme Anders Andersen som står som nummer åtte i familiemanntallet 1754. Han hadde større og alvorligare saker å gjere opp for enn Niels Clementsen og Elen Nielsdatter. Presten må ha vore ganske rysta sidan han har skrive ned følgande detaljerte innføring i kirkeboka: ”Fer: 3tia Pascha: Ved Harran blev Finnen Anders Andersön publice Absolv: for fördte u-tugtige Omgiengelse, med Finne-Enken i Beedstaden Sophie Thomasdaatt! Iligemaade fordi hand Hafde fördt sin Trolovede herfra, Kirstine Nielsdaatt: Fin, om med sig i Landet, og avlet Börn med hende, förend de kunde blive Copulerede: da bemte hans Trolovede Encke, ogsaa stoed Skrift, for sin Selvraadighed og Lætfærdige Omgiengelse med hannem.”[30]

Men tilgiving ser dei ut til å ha fått, både Anders Andersen og Beitstad-enka Sofie Tomasdatter.

Til slutt: Takk til lektor Håkon Hermanstrand, Hofles i Nærøy, som har komme med verdifulle kommentarar og tilleggsopplysningar undervegs i arbeidet med denne artikkelen.

[1] Nidaros bispearkiv, pakke nr 35. Statsarkivet i Trondheim
[2] Berglund 2004: 9.
[3] Ifølge Aavatsmark 1999: 8, Groven 1968: 203.
[4] Sitert etter Aavatsmark 1999: 8.>
[5] Sitert etter Groven 1968: 212f.
[6] Ei sijte var ei gruppe av samar med sterke slektsband som dreiv reinnomadisme i fellesskap innanfor eit bruksområde kor dei hadde sommarbeite og vinterbeite, flyttvegar, slakteplassar, merkeplassar, gjelleplassar, vintergammer, høvelige plassar for lagring av kjøtt og reinmelkkagger.
[7] Løøv 1989b: 57.
[8] Groven 1990: 644.
[9] Groven 1968: 213.
[10] Groven 1968: 224.
[11] Sitert etter Groven 1968: 217. Visitasprotokollen er å finne i Nidaros bispearkiv, Statsarkivet, Trondheim.
[12] Løøv 1989b: 35, 38.
[13] Bergsland 1989.
[14] Løøv 1999.
[15] Hujus = månad, det vil seie den samme månaden som den siste månaden nemnt framom i teksten. Her vil det da seie den 21. januar 1754.
[16] Festo purif: Mariæ = Festo purificatio Mariæ = Festen for Marias reinsing = Marias renselsesdag = Candelarum festum = Kyndelsmess. I 1754 var dette på laurdag den 2. februar.
[17] Dom: 4ta p Epiphann = 4. søndagen etter Epiphania, som var De hellige tre kongers aften, søndag den 6. januar 1754. I 1754 var 4. søndag etter Epiphania Domini den 3. februar.
[18] Dom: Qvinqvag = Søndag qvinqvagesima = Den niande søndagen før påske. Namnet betyr ”den syttiande”, underforstått ”den syttiande dagen før påske”, jamvel om dagen er berre 63 dagar før påske. I 1754 var dette søndag den 24. februar.
[19] Synef Joensdatter = Synnøve Joensdatter [vid: No. 8te:] betyr at Synnøve står som nummer 8 i manntallslista frå 1754, attgitt nedanfor.
[20] Leiermål: Seksuell omgang utanfor ekteskap. Vart oppdaga når det førte til graviditet. Dette var både stor skam og straffbar handling på 1600- og 1700-tallet i Danmark-Norge.
[21] Publice absolveret betyr at Synnøve Joensdatter fekk syndsforlating etter å ha skrifta offentleg for presten og menigheita. Det var slik på 1700-tallet at synder som ingen andre visste om, kunne ein skrifte hemmeleg for presten. Men om syndefallet var offentleg kjent, så måtte skriftemålet òg vere offentleg. Da måtte syndaren stå fram for menigheita, bekjenne synd, be om syndsforlating og love at synda ikkje skulle gjenta seg.
[22] Den 10. søndagen etter treenighetsfesten. Trinitatissøndagen er søndagen etter pinse. Den avslutta første halvdelen av kirkeåret. Søndagane etter trinitatissøndagen fekk fortløpande nummer frå 1 til 26. Da var ein kommen til første søndag i advent, og eit nytt kirkeår starta da, i utakt med kalenderåret. Den tiande søndagen etter Trinitatis var den 18. august 1754.
[23] Beitstad Kirkebok nr 1 1722-1804, innføring 13.1. 1737.
[24] Håkon Hermanstrand i e-post til artikkelforfattaren februar 2006.
[25] Håkon Hermanstrand i e-post februar 2006: ”Sannsynligvis den Henrich Jacobsen som var gift med Solvie/ Solveig Pedersdatter (se 1782/ 1789-manntall og Dergafjellet i 1801). Mange barn som vokste opp, og som tydeligvis hadde tilknytning til Dergafjellområdet.”
[26] Hermanstrand 2005. Løøv 1989a.
[27] Groven 1968: 224, viser til Nidaros Bispearkiv 1792.
[28] Overhalla kirkebok 7 folio 280a.
[29] Overhalla kirkebok 7 folio 280a.
[30] Berglund 2004: 9.

Litteratur

Samisk skolehistorie 5