På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 4 Davvi Girji 2010.
 Anders Larsen gurut bealde, su bárdni Leif ja eamit Petra olgeš bealde. Govva lea Silvetvágis Návuonas.
|
Anders Larsen (1870–1949) lei Silvetvágis Návuonas eret. Son lei daid hárve sámiid gaskkas geat ožžo oahpaheaddjioahpu Romssa semináras ja son barggai oahpaheaddjin Reaššvuonas Álttás (1899–1902), Riehppovuonas, Náivuonas ja Jáhkovuonas Fálesnuoris (1895–97, 1902–18) ja Sådvigmárkkus Harstada lahka (1918–40). Ovttas vieljaidisguin son álggahii sámi aviissa Sagai Muittalægje, maid son doaimmahii. Larsen čálii vuosttaš sámegiel romána, Beaivvi álgu (1912), ja muitalusa mearrasámiid eallima birra, mii easka almmuhuvvui maŋŋil go son ieš lei jápmán, álggos dárogiel jorgalussan namain Om sjøsamene 1950:s ja originálagillii easka 1979:s namain Mærrasámiid birra. Dán artihkkala Larsen čálii girjjis Fornorskningen i Finmarken[1], mii almmuhuvvui 1917:s. Sámegillii dat ii oro leame almmuhuvvon ovdal go oaniduvvon veršuvdna prentejuvvui Goaikkanasat-áigečállagis 1-1978. Mii leat váldán teavstta das, ja dat prentejuvvo nu go Larsen ieš čálii dan. Dan artihkkala sámegiel ja dárogiel veršuvnnat danin eai leat juste seamma. |
Mu dieđost galgga læt dal Sameædnam amtast 66 prosenta birrasin samemanaid gæk dal juo æi adde æra gå same, algost go skuvlli bottek, daihe jos mi nuft lokkap atte Finmarkost juokke jage 200 samemana algget skuvla gæt æi adde ollinge æra go same.
Muttu gal hal skuvlast gal oppek daro, arval gal soames. Dat dat gal gartaš lossaden ja manaš njožet. Aido čæppemusak hal daddege mutton muddoi sattek čuovvut mielde gå šaddek 12–13 jage boaresen. Davja go same manak læk oappam dam mađe atte si buorebut sattek čuovvot mielde, de læk si juo dam agest atte si heittek skuvla vazzemest.
Daggar skuvlain, gost læ maidai dažamanak oppek samemanak jottelæbbut daro, daina go manak fargamusat oppek giela gutteg guiminæsek. Sæmma lakai jakam manaid internatskuvlain oappat jotelæbbut daro, dobbe gost dal gullek daro maidai maŋŋel skuvladimoi. Ollo dat maidai boatta oapatægje oapatamvuogest, lægo son čæppe ja gielalaš.
Oroši læme nuft atte daggar gielabarttest ferteši boccidet daggar gaibbadus mi i læk biettalæmest: Samemanai oapatægje fertte læt samegielalaš. Dasto vela: Samegiella fertte adnujuvvut jobe vækkegiellan ge, čilggit daid darogiel sanid ja dagjaldagaid maid same manak æi adde.
Mu dieđost læk dal ain sameskuvla baikin lagabuidi 67 prosenta oapategjin gæk sattek same. Gosi buokak læk Tromsa seminarast oappam same.
Ain læk arvvak oapatægjek gæk gullek same, mutto dai lokko uccan hui jottelet dađemielde go dat boarrasab oapatægjek balvalusast loppek. Dak nuorak, gæk dai sagjai bottek, æi dat sate same. Fria sagjek Tromsa seminarast, gost samegiela oappatuvvui, erit heittujuvvui 1904. Daina maŋŋeb jagin læk nubbe nubbe maŋest bigjum oapatægjen same skuvlaidi, daggarak gæk æi gula vehaš ge same. Gullujek fal dagjamen: I læk darbbo samegilli.
Dat boatta dast atte min aiggaš daroduttejægjek læk dam oaivelest atte i obbanassige læk darbbo adnet samegiela vækkegiellan, ja atte dat dušše ajet darogieloappama go oapatægje satta same. Damditi læk maŋga oapatægje, gæk sattek vehaš same, mutto æi obbanassi anege dam vækkegellan, daihe adnek dam hui vadnaset. Ja ihan skuvla oaivebuin ge gal daideš boattet mikkege ravvemušaid atte adnet viššalet same vækkegiellan. Oapatægjest aldes læ davja valddo dalle, adna go same vækkegiellan vai i. Alma daroduttem ulbme læge maidaid dat: I sabme galga gullut skuvlast. Ja go olmuš dietta guđe guovlost biegga boatta, de son divvui ječas dam mielde. I olmuš læk æra go olmuš.
Moft samemanna dalle boatta aiggai daggar manaskuvlast, min aiggaš daroduttem lævga vuolde? Guoratallop dast dam aše væhaš. Nuftgo manai dappe juo læ, de læ sist hallo algget skuvla vazzet. Si bottek skuvli, læk davja algost hui avost, atte havske dal læ vuorddagasast: mutto lika davja si duonak biettatallek. Go si læk bæssam oaidnet buok, mi skuvlast læ sigjidi čajetet, de sist hallo nokka. Gielabartest si vaibbek farga. Æi si goit adde maid oapatægje halla darogilli, ja ædnag skuvllain i obbanassi ge adnu sabme vækkegiellan. Sist i šadda æra go «čokkat jaska». Mutto jierbme ja dærvasmannai læ dat juo nu vaivve ja juo nu luondo vuostai go i læk «mikkege dakkamuššan». Mendu uccan šadda davja samemanna oappat alggo skuvlajagin daggar skuvlast. Mon satam daggo sardnot nuft go mon ješ læm boattam dovddat, daina go mon læm læmaš sikke mannan ja oapatægjen same manai skuvlast. Ihan munnje læk baccam mikkege muittui dast maid mu oapatægje halai mu alggo skuvla jagin. Im mon addem su, daddege mon im galggam læm jura čuorbemusai særvest. Mendo uccan avkken šaddai munji dat skuvlavazzem. Mon goarranim, mu vuoigŋa oažoi bære uccan biemo. Mu siello vikkaduvai. Dak alggoskuvlajagik šadde čoaskes ja guorbba jakodagak mu oappam aigest. Oažžo dagjat, dak manne duššas, ja duššas mannam mannavuođa aigge i sate goassege ruoktot valddujuvvut.
Ja sæmma lækai gævva dat ænaš same manaiguim. Go olmuš galgga lokkat daihe gulddalet juoidda daggar gilli, maid olmuš i adde , de dat gafhadat vaibbada ja viesada olbmu. Skuvlast dal makka galgga samemanna oappat stavit, lokkat ja čallet daro, muttu i fal ædnegielas. Dal læ dušše Garašjogast ja Guovdagæinost gost samemanak vela harjetuvvujek skuvlast vehaš stavit ja lokkat same gilli. (Dan guovte jagest 1917, goas bita læ čallujuvvum, læt dobbe maidai hæittam aibas harjetet lokkat same, mutto adnek ain vækkegiellan.) Æreb dai baikid i læk gostge Finmarkost gost same manak oapatuvvujek same lokkat. Sin ædnegiela læ oalgoštuvvum. Danne æi oapa same manak, æi lokkat, æi ge čallet sin ædnegielasek. Æi si šat sate čallet ædnasæsek ge girje sabme gilli.
Same-manna oappa davjest muttom lakai lokkat daro, davja ješ daddeke i adde maidege dast.
 |
Soames Anders Larsena ohppiin Riehppovuona skuvllas. (Govva: Anders Larsen)
T. h. Repparfjord skole 1907 |
 |
Duššas manna ollo skuvla divras aigge, jos samegiela i galga adnujuvvut skuvlast. Alggo-skuvla-jagin, goas same manak æi adde daro, berriše skuvlast adnujuvvut sabme ædnab bællai, vai dam oappo olatifče daid smava mattajegjiid. Girkko goit maidai adna same olatam varas særvvegoddelatoides. Ja maŋŋel čađa skuvla-aige galgaše adnut muttom dimok oapatam varas samemanaid lokkat ja čallet sin ædnegielasek.
Mutto æigo samemanak dalle galga oappat daro? Na, galggek, galggek gal. Rika oaivegiela sikke aiguk ja galggek samek oappat. Mutto æi si berre oastet golle nu gafhad divras haddai.
Samemanai skuvlla ain vuordda reformašona. Vare boatte aiggašas manai skuvlla sikke datoše ja nagadivče samidi buktet albmadabbo, dærvasæbbo ja stuoreb kultura likkon ja burist divnadussan samebæl olbmuidi Norgast.
[1]
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 4