På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.
| Mii gávnnaimet ártegis iskkadeami Stáhtaarkiivvas Romssas, Finnmárkku skuvladirektevrra arkiivvas. Min dieđus dát iskkadeapmi ii leat ovdal almmuhuvvon. Iskkadeapmi dahkkojuvvui 2. máilmmisoađi áiggi ja addá olu miellagiddevaš dieđuid sámi ohppiid ja sámi oahpaheddjiid birra. Iskkadeapmi maiddái čájeha báikkálaš skuvlaeiseválddiid oainnuid ja miellaguottuid. Dán artihkkalis mii čoahkkáigeassit vástádusaid ja soames osiid. Girjji interneahttagáhppálaga dárogiel veršuvnnas gávdnojit ollislaččat suohkaniid vástádusat iskkadeamis. |
1. Galle sámi máná ožžot álbmotskuvllain oahpahusa, ja guđiin fylkkain?
2. Galle sámi oahpaheaddji oassálastet dáid mánáid oahpaheamis, ja mat leat dáid oahpaheddjiid namat ja čujuhusat?
3. Lea go skuvlaeiseválddiid mielas ávkkálaš eambbo geavahit sámi oahpaheddjiid sámi mánáid oahpaheaddjin?
4. Livččii go skuvlaeiseválddiid mielas ávkin jus ásaha internáhttaskuvllaid gos dušše leat sámi oahpaheaddjit?
Veahkadatkantuvra lea eahpádusas ahte addá go min dálá ortnet sámi mánáide dan eallinvuođu mii dárbbašuvvo jus sámiid kultuvra ja iešvuohta galgá bissut boahtteáiggis. Jearaldahkan lea ahte veahkehivččii go eará lágan skuvlaortnet loktet sámiid iešárvvu ja nu váikkuhit eastadit amas duššat sin kultuvra ja čearddalašvuohta.
Oslo, cuoŋománnu 30 b. 1943
Reivve loahpas lea čállinmašiinnain čállojuvvon:
Kd. jnr. 2489 L. 1943.
GF./SK.
Ášši lea sámi mánáid skuvladilli
Manná Finnmárkku skuvladirektevrii cealkimii
Girkodepartemeanta, 3. skuvlakantuvra
Oslo, miessemánnu 7. beaivi 1943
(Vuolláičállaga ii oainne lohkat)
Reivve ovdasiiddus lea peannain čállojuvvon, navdimis lea Finnmárkku skuvladirektevra čállán:
Girkodepartemeanttas boahtán.
Sáddejuvvon buot skuvlastivrraide 29/5-43
 |
Sigurd Saxlund (Govva: Norske skulefolk 1934) |  | Thorleif Østrem lei okta dán girjji čálliin. Girji máinnašii nasistivrra veahkadatpolitihka.
|
Jus jearaldatskovi ulbmil livččii leamaš dieđuid ja miellaguottuid čohkket vai beassá árvvoštallat mii livččii buoremus pedagogalaš bargomálle skuvllas, de livččii lunddolaš jearrat gažaldagaid gielas, galle oahppis lea sámegiella eatnigiellan, galle oahpaheaddji hálddašit sámegiela ja berrešii go sámegiella eambbo adnojuvvot oahpahusgiellan. Muhto ii leat ge gielas jearaldat, baicca jerret ohppiid ja oahpaheddjiid čeardagullevašvuođa dahje náli. Dás sáhttá leat oktavuohta dasa gos gažaldagat vulge; Sisriikadepartemeantta dearvvašvuođaossodaga Veahkadatkantuvrras. Dát kantuvra lei doaimmas duššefal 1941–1945. Sin bargoviidodahkii gulle «álbmotgažaldagat, árbbolašvuohta ja nálli». Dalá áiggi ráđđejeaddji nálleteoriijat, ja áinnas nasisttaid nállepolitihkka, bohciidahttá gažaldaga ahte lei go iskkadeami ulbmil velá eará nai go pedagogalaš ulbmil. Lea erenoamáš balahahtti go goappaš vuolláičállit leigga norgga nasisttaid ovddimus nálleteoretihkkarat.
Lea eahpesihkar ahte dovde go guovddášpolitihkkarat, geat hábmejedje gažaldagaid – iežage nu bures dilálašvuođaid ahte sii earuhedje čearddalašvuođa ja giellahálddašeami gaskkas, dahje sii sáhtte jáhkkán ahte sámit ja sámegielagat leat okta ja seammá ášši. Suohkaniid vástádusain oaidnit baicca ahte sii máŋgii earuhit dán, muhtimat vástidit ahte sis leat sámi oahppit, muhto sii leat dárogielagat.
Giellanjuolggadus 1898, mii gustui gitta jahkái 1959, mearridii oahpaheddjiid galgat oahpahit dárogillii. Dát gustui vaikko sáhtte leat oahpaheaddjit geat ledje sámit ja sámegielagat. Oallut oahppit dalá áiggi rájes leat ge muitalan man unnán ávki lei sámegielat oahpaheddjiin, go sis ii lean lohpi sámástit oahpahettiin. Go iskkadeamis jerret ahte berrešedje go ohppiin eambbo leat sámegielat oahpaheaddjit, de ii njuolgut leat eahpádus giellanjuolggadussii, muhto kommeanttat gažaldagaid vulobealde čujuhit dan guvlui ahte sámegielat oahpaheddjiid ulbmil galggašii leat ahte oahpahus lea sámegillii, dahje goit sámegiela geavaheapmi doaibmi veahkkegiellan. Vástádusain oaidnit ahte nu ledje ge skuvlastivrrat ádden gažaldaga.
| Kommune (dagens kommunar i parentes) | Lappiske barn | Lappiske lærere | Ønske om lappiske lærere | Ønske om internatskole med bare lappiske lærere | |
| 1 | Kautokeino | Ca. 175 | 2 | Absolutt påkrevd | Anbefales |
| 2 | Alta | 0 | - | - | - |
| 3 | Talvik (> Alta) | 0 | 0 | Nei | Nei |
| 4 | Loppa | 0 (forbehold) | 0 | Der behovet er tilstede | Der behovet er tilstede |
| 5 | Hasvik | 5 | 0 | Nei | Der lappene er i flertall |
| 6 | Sørøysund (>Hammerfest) | 0 lappisktalende | 0 | Bortfaller | Nei |
| 7 | Kvalsund | 0 (reine) | 0 | Ja, men nei hos oss | Ja, for flyttsamer |
| 8 | Måsøy | En del blandede | 1 | Ikke hos oss | - |
| 9 | Kjelvik (=Nordkapp) | 5 | 0 | Ikke aktuelt i denne kommune | Ikke aktuelt i denne kommune |
| 10 | Kistrand (=Porsanger) | 80 lappisktalende | 1-2 | Ikke i Kistrand | Ikke i Kistrand, men i Indre Finnmark |
| 11 | Karasjok | 224 | 0 | Karasjok | Ingen grunn til |
| 12 | Lebesby | Ikke oversikt | 0 | Ja | Nei |
| 13 | Gamvik | 0 | 0 | Ja | Ja |
| 14 | Berlevåg | 10 | 0 | Ja | Ja. på visse vilkår |
| 15 | Tana | - | - | - | - |
| 16 | Polmak (>Tana) | 140 | 2 | Ja | Vanskelig |
| 17 | Nesseby | 179 | 1 | Ja | Ja |
| 18 | Nord-Varanger (>Vadsø) | 0 | - | - | - |
| 19 | Vardø herred (>Vardø, Båtsfjord) | Ca. 12 | 0 | Ikke hensiktsmessig | Ikke hensiktsmessig |
| 20 | Sør-Varanger | 205 | 0 | Nei | Nei |
| 21 | Hammerfest | 0 | 0 | Ikke grunnlag for å svare | Ikke grunnlag for å svare |
| 22 | Vardø by | 0 | - | - | - |
| 23 | Vadsø | 0 | - | - | - |
| = | 1045+ | 7–8 |
4. ... Dálá skuvlaortnet lea buorren ávkin daidda olmmošjoavkkuide geaid mielas lea dárbbašlaš ahte sámiid kultuvra ja iešvuohta ii galgga seailut boahtteáiggis. Lihkus lea dát olmmošbiras šaddagoahtán viehka unni. Lihkus leat eambbogat dađistaga fuomášan ahte unna ja geafes álbmot, nu movt sámit leat, maiddái berrejit gávdnat ráfáidahttojuvvon báikki eananjorbadasa alde – sii berrejit beassat sárdnut váimmugielaset ja gáhttet máttuid árbbi. Livččii surgat ja bahča jus sámi álbmot, mas lea máŋggaduhátjagiid historjá norgga eatnama alde, livččii njámmásan eará álbmogii ja nu jávkaduvvon.
Ođđa skuvlaortnet šattašii deaŧalaš lávkin garvit duššama ja roasu. Dálá internáhttaskuvllat leat dohkkemeahttumat, dannego mánát váldojit eret ruovttuin ja gártet vieris birrasii.
4. Láhppi
1. Ii leat oktage sámi mánná gii oahpahuvvo Láhppi skuvllain. Eanas mánáin dál lea eambbo dáru go sámi varra suonain.
7. Fálesnuorri
1. Fálesnuori suohkanis ii addojuvvo ovttage (buhtis) sámemánnái oahpahus suohkana álbmotskuvllain.
4. Sihkkarit livččii buoremus jus ásahuvvojit internáhttaskuvllat sámemánáide (johttisámiide) oktan sámi oahpaheddjiiguin. Dálá skuvlaortnet doalvu dan guvlui ahte sámit «dáruiduvvet» ja loahpas guđđet sin duohta, rievttes eallinguovllu – duoddara, ja sin kultuvra gártá duššat.
Ii oktage máhte duoddara guohtunguovlluid geavahit ávkin riikii nu movt aiddo sámit dahket. Dan dihtii lea maiddái ekonomalaččat mávssolaš Norgii ahte addit sámegažaldahkii dan beroštumi maid dat ánssáša.
10. Čuđegieddi
... Čuđegietti gielddas leat soames sámegielat mánát, muhto illá dáin lea oktage buhtis sápmelaš, ja ferte deattuhit ahte sámi sierrašlájat kultuvra ii gávdno. ...
11. Kárášjohka
... Ii berre mange láhkái botkejuvvot finnmárkoskuvllaid dálá ortnet. Dan mii galggašeimmet leat dievvasii oahppan ovddeš áiggiid unnit eanet eahpesihkkaris geahččaladdamiiguin. Kultuvrra rievdan čuovvu áiggi mannolaga luonddulága fámuiguin, ja dan ii veaje jorgalahttit. Guokte golbma sámi oahpaheaddji muhtin gilis eai nagot ovdáneami bissehit. Sámit dáhttot leat oassin norgga servodateallimis, sii eai dáhto leat sierra koloniijan dego eskimoat....
Sámit dáhttot, dássedit ja vissasit, oamastit dáža kultuvrra ja šaddat oassin norgga kulturservodahkii, barggaš dál skuvla dan ovdii dahje vuostá. Rievttes geaidnu skuvlii lea dasto bargat buoremus lágis veahkehit sin, vai nuppástus šaddá nu geahpas go vejolaš.
13. Gáŋgaviika
... eahpitkeahttá lea buoret sámiide beassat seailluhit kultuvrraset ja iešvuođalágiset. Mii oaidnit mo manná go sámit dáruiduvvet, morašlaš ovdamearkan leat eanas boanddat (dárogillii: bufinner). Sin skuvllain berre dárogiella leat eaktudáhtolaš fágan ja sii geat hálidit dan oahppat ožžot vuogasvuođa joatkkaoahpu váldit norgga alit oahpu skuvllain.
 |
 |
| Boaldima rádjái Unjárgga skuvla lei girku lahka. Skuvla lea vilges viessu olgešbealde. (Govva: Henrik Nilssen) |
(Govva utlånt av Kokelv sjøsamiske museum) |
14. Bearalváhki[3]
... Sámi bearrašat min gielddas leat buohkat fástaássit (mearrasámit) ja sii leat dađibahábut áigá massán iešvuođalágiset, velá gillii ge leat seahkánan olu dárogiel sánit ja dajaldagat. Dát lea olu dilálašvuođa sivas go sii fertejedje dan rájes juo go álge vuođđoskuvlii, duššefal dárogiela geavahit. Sin oahpaheaddjit dábálaččat eai máhttán sáni ge sámegiela ja dieđusge eai geavahuvvon obanassiige sámi oahppogirjjit. Áibbas vissásit sáhttá dadjat ahte min dálá skuvlaortnet lea dehálaš duogážin dasa ahte fuomáškeahttá jávkaduvvo sámiid iešvuođaláhki ja sin kultuvra.
16. Buolbmát
3. Skuvlastivra oaivvilda leat buoremussan ahte leat sámi oahpaheaddjit, dahje goit oahpaheaddjit geat máhttet sámegiela. Dát lea erenoamáš dárbbašlaš vuolit luohkáid oahpahusas, dannego muđui sáhttá leat váttis oažžut oktavuođa mánáiguin, go eatnasat sis bohtet skuvlii eai ge dovdda ovttage dárogiel sáni.
4. ... Sámit hálidit ieža oahppat dárogiela. Sii leat norgga stáhtaservodaga boargárat. Dáppe sis leat sin boargárgeatnegasvuođat ja boargárvuoigatvuođat. Jus sii galget sáhttit birget ja deavdit sajiset servodagas, de fertejit sii máhttit servodaga giela. Almmá dan haga de sámit eai sáhte váldit oasi dáža vuoiŋŋalaškultuvrras, ja sii gártet álohii dovdat iežaset olggobealde ja šaddat dego vuolitdásálaš geahččin servodagas. Aiddo dát dovdu dáidá ge dahkan dan ahte sámi váhnemat hálidit ahte sin mánát ohppet nu olu dárogiela go vejolaš.
Sámi kultuvra ja sámiid iešvuođaláhki mii dál jođánit jávkaduvvo, illá dáidá sáhttit buoriduvvot vuođđoskuvlla bokte. Dán kultuvrra vuođđun lei boazodoallu ja sirddolaš eallinmálle, ja dađistaga go boazodoallu geahppánii ja sámit álge fástaássin, de maiddái sin kultuvra hedjonii. Ja nu dat fertii ge gártat – go sin birgenvuođđu lei rohtašuvvan eret.
Dát lea vuođđosivva manne sámiid kultuvra ja iešvuođaláhki lea jávkagoahtán.
19. Várggáid gielda
Várggáid gielddas leat uhccán fástaássit geat oidnet iežaset leat sápmelažžan. Sáhttá leat soames olmmoš, muhto sii geavahit buohkat dárogiela ja leat dan geavahan logemađe jagiid, ja sin mánát máhttet dárogiela, muhto eai fal sámegiela. Jus sidjiide galggašii ásahit skuvlla, de livččii sámegiella vieris giella dáidda mánáide ja buot oahpahus fertešii dáhpáhuvvat dárogillii, dassážii go sámegiela leat oahppan. Dan dihtii min mielas ii leat jierpmálaš ásahit skuvlla mas sámegiella lea mánáide Várggáid gielddas.
21. Hámmárfeasta
... Dat oba moadde sámi olbmo min riikka álbmogis (dás oaivvildit nudaddjon badjesámiid Finnmárkku rájes Plassjeduoddara rádjái), eai dáidde guđege lágan servodatásahemiin sáhttit gáddjojuvvot kultuvrralaš ja nálálaš duššamis.
Nu guhká go sámit ellet sirddolažžan, de sin eallin ja doaibma lea dilálašvuođaid hálddus dál ja ovddasguvlui nu movt lea leamaš. Norgga servodaga kulturbuorit berrejit maiddái sámiide boahtit buorrin, nu guhkás go dat sohpet oktii badjesámiid eallindiliin. Muhto dán illá dattege sáhttá olihit almmá dárogiela haga – maid sii ohppet norgga skuvllain, jogo dážain dahje dáruiduvvan oahpaheddjiin.
6 suohkana leat vástidan ahte leat gaskkal 80 ja 225 máná. Lohku lea sihkkarit oallemuddui riekta. 4 suohkana leat dieđihan gaskkal 5 ja 12 máná, ja olles 10 suohkana leat dieđihan ahte sis eai leat sámi oahppit. Moadde suohkana dadjet leat váttisin loguid árvvoštallat. Dás leat navdimis olu dieđut mat eai leat almmuhuvvon, ja lea eahpidahtti lea go oktage suohkan gos eai oba leat ge leamaš sámi oahppit dan áiggi.
Buot dieđut eai dáidde leat almmuhuvvon, ja duogážin dasa sáhttá muhtin muddui leat danne go oallugat leat čiegadan iežaset duogáža ja hálidedje leat dážan. Muhto vástádusat muitalit maiddái geat skuvlastivrraid oaivila mielde leat «sámi mánát». Fálesnuori suohkan vástida ahte doppe ii leat «oktage (buhtis) sámemánná» gii vuostáiváldá oahpahusa. Muosát vástida ahte leat máŋga «sámi-seaguhus máná», muhto eai johttisámemánát. Muhtin suohkanat vástidit ahte sis leat nu ja nu olu «sámegielat mánát», mii mearkkaša ahte sii vástidit eará go dat mii lei gažaldahkan. Davvesiida vástida ahte sis eai leat logut man olu leat «buhtis sámi mánát», doppe leat eanas mánát «seaguhusnálli«. Áltá ja Hámmárfeasta čájehit ahte sii áddejit gažaldagaid nu ahte «sámi mánát» leat johttisámemánát. Dan vuođul sii dasto vástidit ahte doppe eai leat sámi mánát.
Gažaldat 2 – «sámi oahpaheddjiid» lohku
Jus galggaš luohttit dáidda almmuhuvvon loguide, de mearkkaša dat ahte ledje olles Finnmárkkus dan áiggis duššefal 7 sámi oahpaheaddji. Guovtti gielddas, Kárášjogas ja Mátta-Várjjagis mat almmuhedje eanemus sámi ohppiidlogu, ii lean oktage sámi oahpaheaddji. Muhtin suohkaniin almmuhit dasalassin ahte sis leat dáru oahpaheaddjit geat máhttet sámegiela.
Sámi oahpaheddjiid lohku ja sámegielat oahpaheddjiid lohku dan áiggi lea eahpitkeahttá duohtavuohta. Ledje áibbas unnán sámit geat maŋŋil 1900-logu ožžo oahpaheaddjioahpu. Stivrejeaddji eiseválddit barge baicca hehttet sin oažžumis oahpahusa ja eastadedje sin oažžumis barggu dain skuvllain gos sámegielat oahppit ledje. Dan seammás lea lohku ilá vuollin, dasgo muhtin oahpaheddjiin sáhttá leat leamaš sámi duogáš vaikko skuvlastivra ii diehtán dan. Nu lei goit Čuđegiettis, mas čállojuvvui sámi oahpaheaddji birra ná:«Muđui namuhit Norvald Nilsena, Sarvvesvuonas, gii lea čađa sámegielat, muhto son ii leat sápmelaš.»
Gažaldat 3 – dárbu eambbo «sámi oahpaheddjiide»
Skuvlastivrrat leat dán gažaldaga ádden iešguđetládje. Muhtimat leat vástidan oppalaš árvvoštallama vuođul, ja earát leat iežaset suohkana birra smiehttan. Dat dahká váttisin buohtastahttit vástádusaid. 5 suohkana vástidit aivve prinsihpalaččat ahte ii leat dárbu sámi oahpaheddjiide, 7 suohkana vástidit oppalaččat juo. Earát dadjet ahte dát ii leat áigeguovdil sin suohkanii, dahje eai vástit gažaldaga, go oaivvildit ášši ii leat áigeguovdil. Almmatge lea mearkkašan veara ahte riddogielddat Bearalváhki ja Davvesiida dovddahit dárbbu oahpaheddjiide geat máhttet sámegiela.
Gažaldat 4 – Internáhtta mas leat «duššefal sámi oahpaheaddjit»
Dán gažaldahkii leat skuvlastivrrat maiddái vástidan oppalaš árvvoštallama vuođul, muhtin muddui iežaset suohkana vuođul. Vástádusat juohkásit sullii seammá ládje go 3. gažaldagas. Suohkanat mat vástidit juo, orrot oaivvildeame ahte dát lea áigeguovdil vuosttamužžan Sis-Finnmárkkus, ja vuosttamužžan ohppiide geat gullet johttisámebearrašiidda.
 |
Kistrand skole 1937 (Govva utlånt av Britta Wilhelmsen / Petterson: Småfolk og drivkrefter) |
Dađi mielde go mii diehtit de ledje 7 vuolláičálli geat čielgasit čalmmustahtte ahte sii leat nasisttat. Olmmoš livččii jáhkkán ahte sii leat vuostehágolaččat sámegillii, muhto nu ii oro leamen, dáidá leat baicca nuppe ládje. Máŋgasat sis čájehit miehtemielalaš miellaguottuid sámi giela ja kultuvrra suodjaleapmái, duššefal okta sis bealušta dáruiduhttinpolitihka.
Sihke duiskka ja norgalaš nasisttain lei guovttemielalašvuohta sámiid hárrái. Soapmásat oaivvildedje sámiid leat oassin Norgga álgosaš álbmogis, sierra kultuvrrain maid galgá suddjet. Nuppiid čuoččuhedje, nálleteoriijaid mielde, ahte sámit leat vuolitárvosaš nálli mas ii leat boahtteáigi. Jus sii jur eai njulgestaga evttohan ge jávkadit sápmelaččaid, de dihtosis almmatge lea ahte njunuš nasisttaid gaskkas ledje muhtimat geat dorjo ahte sápmelaččaid galgá bákkus steriliseret, vai sii eai lassán.
Jearaldahkan šaddá ahte leat go sii, geat vástidedje iskkadeami, vástidan taktihkalaš vai duohta vástádusaid. Jagis 1943 ledje sihke virgáduvvon ja válljejuvvon bargit departemeanttain ja skuvlahálddahusain eanas sajiin measta visot lonuhuvvon eret ja sadjái biddjon NS-olbmot. Almmatge ii lean dát ollásii čađahuvvon. Muhtin sajiin besse skuvlastivrraid ovdaolbmot joatkit sin doaimmain. Muhtin suohkaniin leat maiddái earát go skuvlastivrraid ovdaolbmot geat leat čállán vuollái.
Dattetge orrot vástádusat liikká ovdanbuktime dalá áiggi miellaguottuid, ja navdimis eai livčče vástádusat leamaš olu earaláganat jus dákkár iskkadeapmi livččii dahkkojuvvon muhtin jagiid ovdal dahje maŋŋil soađi. Vástádusat leat luohtehahttit vuosttažettiin dan dihtii go miellaguottut leat nu iešguđetláganat. Dat čájeha dan guvlui ahte skuvlastivrraid ovdaolbmot eai leat dovdan iežaset bággejuvvon vástidit dan mielde maid sáhttá dadjat leat «politihkalaččat riekta» dalá áiggis. Deanu skuvlastivrra vástádus lea earalágan, go sii eai vástit gažaldagaid, dušše dahket mearrádusa ná: «Ášši ii mielddisbuvtte dárbbu skuvlastivrra bealis dahkat makkárge doaimmaid». Mii sáhttit dušše árvádallat manne skuvlastivra mearridii ahte ii vástit iskkadeami – muhto jáhkkimis sii leat ballán das masa dieđut sáhttet geavahuvvot.
Mii eat leat gávnnahan mii dáhpáhuvai áššiin dan rájes go Skuvladirektevra oaččui iskkadeami vástádusaid. Orru vuhttome ahte skuvlastivrraid originála vástádusat leat healban Finnmárkku Skuvladirektevrra árkiivii dahje vuorkái. Namuhuvvon tabeallas mii lea Skuvladirektevra vuorkkás, lei rubrihkka masa deavdá «sendt deptet» dahje sámegillii «sáddejuvvon departementii«, muhto rubrihkka ii leat devdojuvvon. Mii eat nagodan gávnnahit leat go čuvgehusat ollenge sáddejuvvon viidáseappot Skuvladirektevrras Girko- ja oahpahusdepartementii, ja fas sis Sisriikadepartemeantta dearvvašvuođaossodahkii, ja eat dieđe dange masa čuvgehusat doppe leat geavahuvvon, jus leat ollen dohko. Go mii ozaimet ášši Riikaarkiivvas departemeantta vuolde, de doppe oaidnit duššefal ahte reive lea sáddejuvvon ja ii mihkkege vástádusaid leat boahtán sisa.
[1]
[2]
[3]