Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.

Mary Laila Rasmus ja Helga Sofie Sollien:

Skuvla Kárášjogas ja Beaivvášgiettis

Muitaluvvon Janna Baltoi

Mary Laila Rasmus og Helga Sofie Sollien sudno 80-jagibeaivvis
(Govva: Magnhild Feuerbach Utsi)

Jumeš guovttos Jánssa Máret Mary Láilá (Mary Laila Rasmus) ja Jánssa Máret Helga Sofe (Helga Sofie Sollien) leaba riegádan suoidnemánus 1932 Gárdinis. Soai oruiga Gárdinis ja vácciiga skuvlla Kárášjoga márkanbáikkis dassá evakuerenáigi álggii. Dan maŋŋel sii fárrejedje Beaivvášgieddái gos jotkkiiga skuvlla dassá Sámi álbmotallaskuvlii (DSF) álggiiga. Muitaleaba veahá dan skuvlla dili birra mii sudnos lei vuođđoskuvllas.
Jearahalli Janna Hagelin Balto lea riegádan skábmamánus 1983 Kárášjogas ja ássá doppe, son lea ovdaskuvllaoahpaheaddji studeantta Sámi allaskuvllas ja dan oktavuođas lea jearahallan iežas áhkus Láillás ja áhku jumešoappás Sofes.

Janna Balto
(Govva luoikan Janna Balto)

Skuvlla dilli vuosttaš luohkás

Soai álggiiga skuvlii čakčat 1939 go leigga čieža jagi boarrásat, sudnos lei golbma miilla vázzit Gárdinis Kárášjoga márkanii gos skuvlla lei. Sudno boarrásat oabbá láve sudno mieđuštit márkanii áhkus ja ádjás lusa gos galggaiga orrut dan botta go skuvla lei. Skuvla bisti golbma mánu ain hávális. Áhkkui ja áddjái lei stuorra veahkki ruđalaččat ahte soai oruiga doppe, go dalle lávejedje oažžut vehá skuvllaruđa sii geat válde ohppiid orrut iežaset lusa. Go sii álge skuvlii vuosttaš luohkkái lei sis oahpaheaddji gean gohčodedje «frøken Mørk». Sis lei luohkká gos ledje sullii njealljelogi oahppi oktiibuot ja muhtimat ledje gávcci ja kánske ovcci jagi ovdal go álge vuosttaš luohkkái. «Frøken Mørk» lei rivgu ja son beare hálai dárogiela. Luohkás ii lean ii oktage gii áddii maid son hálai ja muitalii, muhtimat ledje dušše oahppan buorre beaivvi ja buorre eahkeda rávkat. Juohke iđida go bohte lei vuos risttalaš logaldallan ja sálbma maid sii lávlo ovdal go álggahedje oahpahusa. Vuosttaš skuvlabeaivvi sii buohkat ožžo «áppes»-girjji [1], rehkenastingirjji, juoga masa čállit, bliántta ja sihkkungummi. Bihtát maid oaččuiga eai šaddan dahkkot go áhkku ii máhttán ja áddjá gii vehá áddii dárogiela ii astan veahkehit go ledje nu ollu eará barggut.

Ráŋggáštuvvojedje

Sii ráŋggáštuvvojedje jus eai lean lohkan ja hárjehallan bihtáid. Oahpaheaddji bijai sin čuožžut liegga uvdnagurrii ovtta čihkii gos lei nu báhkas ja gárži ahte gal nuppes ii lean gal šat miella dohko, muhto ii lean álo nu álki muitit dan. Jus sámástedje gaskaneaset go ledje olgun stoahkamin dahje luohkkálanjas de oahpaheaddji runddii beallji duohken sisa pultta lusa ja huškkui suorpmaid golmma geardde dainna čujonasain (soabbi mainna čujuhii távvala go oahpahii sin), ja dat han gal lei jo nu bávččas go suhttan oahpaheaddji máná suorpmaid hušku. Jos sii láhppe maidige skuvlla diŋggaid maid ledje ožžon skuvllas de maid oahpaheaddji ráŋggáštii sin. Ii lean lohpi earáige muosehuhttit dahje givssidit, dalle maid biddjui dan báhkka čihkii čuožžut dahje suorpmaide huškojuvvui.

Nuppis gitta njealját luohkkái

Nuppi luohká rájes sirrejedje vehá daid ohppiid. Sii geat ledje bures bargan ja oahppan vehá dárogiela besse sierra luohkkái gos lei okta almmái ja su eamit geat oahpaheigga, lei buoret dilli doppe gos ohppe eambbo eaige ráŋggáštuvvon. Muhto soai gal eaba beassan dohko go eaba lean oahppan dárogiela. Go nuppi ja goalmmát luohkkái álggiiga de oaččuiga maid historjágirjji, geografiijagirjji, Katekismusa ja «skjønnskrift» girjii. Dán skjønnskrift-girjji lei oahpaheaddji gárvvisin čállán ja sii galge čállit juste daid sárgáid mielde maid oahpaheaddji lei jo čállán. Sii galge čájehit dan ja jos eai lean deaivan juste sárgái mielde čállit de galge fas ođđasit čállit. Eaba soai ádden goassige maid soai čáliiga ja oahpaheaddji maid ii lohkan jitnosit dan mii doppe čuoččui. Skuvllas lei maid bággu guktii mánus sávnnodit, doppe skuvrejedje mánáid masá varrii. Buohccidivššár maid finai dalle čohkumin sin oivviid, geahččan dihte leat go dihkit sis ja basai vuovttaid dakkár garra oljjuin mii nu hilaštii ja bávččagii. Dán áiggi go leigga Kárášjogas skuvllas lei maid soahti nu ahte soai sáddejuvvuiga ruoktot máŋgii ovtta skuvlaáigodagas, go duiskalaččat bohte ja áigo orrut skuvllas. Sii ledje skuvllas oanehis áigge sullii guokte vahkku ja fas sáddejuvvojedje ruoktot go duiskalaččat ledje jođus.

Beaivvášgietti skuvla

Evakueren áigge fárrii bearaš Gárdinis Beaivvášgieddái ja dalle soai beasaiga dohko álgit skuvlii. Muhto skuvlla dilli gal ii earáhuvvan gal dainna. Šattai ain vearrát dilli gánske, dál ledje buot luohkát ovtta sajis ja oahpaheaddji Kåre Nordland gii doppe lei oahpaheaddjin ii astan veahkehit šat sin geat ledje boarrásat ja bázahallan skuvlabargguin. Son vuoruhii veahkehit vuosttaš ja nuppi luohká oahppi, nu ahte boarrásat mánát geat eai lean oahppan dárogiela eaige máhttán maidige eai atnán šat ávkki skuvllas. Ruovttus gos sudno eadni máhtii vehá dárostit ja livččii ádden dárogiela, ii son astan veahkehit bihtáiguin go dan áiggi ledje nu ollu eará barggut maid fertii dahkat vai birgejit beaivválaččat, ja ieža maid fertiiga veahkehit váhnemiid bargguiguin. Beaivvášgiettis lei maiddái sotnabeaiveskuvla gos báhpa eamit Margarethe Wiig oahpahii sin, doppe sii galge diehtit maid sii leat lohkan ja gullan, muhto eai diehtán go eai ádden maid sii lohke. Dan maid muitiba hui bures lea go galge ávvudit miessemánu 17. beaivvi. Sii galge čoahkkanit illudit ja vázzit toga. Oahpaheaddji muitalii manin sii galge vázzit toga ja manin dán beaivvi ávvudit. Sudno eadni lei das ja dulkui sudnuide maid oahpaheaddji muitalii dan beaivvi birra, sii ožžo bolláid ja kakáo, ja dat ahte dat dulkojuvvui lei hui buorre ja muitiba maid dan maid dalle gulaiga.

Maŋimuš jahki skuvllas

Konfirmašuvdnaskuvla mii lei maid Beaivvášgiettis bisttii njeallje mánu ja go dan vel gearggai de lei geargan skuvllas. Doppe galggai oahppat biibbalvearssaid ja máhttit dan bajiloaivvi, ja jus ii máhttán dan de biddjui eret skuvllas ja fertii ođđasit geahččalit nuppi jagi fas. Dat gal lei stuorra váivi ja heahpat. Dát oahpahus manai maid dárogillii ja lei hui váivi go ii máhttán giela iige ádden maid lei lohkan ja oahppan. Soai logaiga ja logaiga vai muitiba mo galggai lohkat dan teavstta. Go gearggaiga skuvllas de fárriiga Kárášjoga márkanbáikái ja álggiiga Sámi álbmotallaskuvlii (DSF). Doppe oahpaiga vehá dárogiela go doppe ledje eambbo veahkit geat dulkojedje ja muitaledje maid sii lohket vai oahppaba. Ja oaččuiga skihpáriid geaiguin ovttas barge ja ohppe. Sámi álbmotallaskuvlla eaiggádii Sámemiššuvdna. Doppe ledje olbmot geat hálle sámegiela, nu ahte doppe lei álkit oahppat dárogiela go doppe sáhtte dulkostit go eaba ádden maid lohkaba.

Muittašeaba dál dan losses áiggi mii lei dalle. Ruovttus jávkat mánnoviissaid, áibbašeigga ruoktot eatniska, oappáideaskka ja vieljaideaskka lusa. Giela eaba ádden ja eabage oahppan maidige skuvlaáigodagas. Leat teavsttat mat leat báhcán muitui go leaba dalle juohke beaivvi lohkan dan seamma ja seamma.

Iežan jurdagat

Mo son dál livčče jus mánát čiežajahkásažžan galggašedje jávkat eatnis eret máŋggaid mánuid háválassii? Ferte gal leamaš ahkit ja losses áigi go dat dáruiduhttin lei nie garas. It ádde giela, it dieđe maid oahpaheaddji lohká ja oahpaha. Muhto fertet gal čohkkát jaska ja guldalit ja geahččalit áddet. It oaččo hállat iežat eatnigiela maid hálddašat bures, ii oaččo gullat sámegiela skuvlaáigodagas.

[1] ABC, álgolohkangirji

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 6-girjjis