Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.

Hartvig Birkely:

Mánnávuođa skuvlamuittut Leavnnjas ja Billávuonas

Hartvig Birkely árbediehtosemináras, Sámi allaskuvllas njukčamánu 2011.
(Govva: Svein Lund)

Hartvig Birkely lea riegádan 1947:s ja bajásšattai Porsáŋggus. Son váccii vuosttaš njeallje skuvlajagi Leavnnja skuvllas gos skuvlla váccidettiin orui internáhtas, ja de gearggai vuođđoskuvlla ja váccii joatkkaskuvlla (framhaldsskole) Billávuonas. De váccii Sámi álbmotallaskuvlla Kárášjogas ja Hámmárfeastta fidnoskuvlla Radio/TV-linjá. Son barggai moadde jagi radio/TV-divodeaddjin Oslos ja Valdresas, ovdal go váldii valáštallama fágaoahpahedddjioahpu. Valáštallanallaskuvlla váldofága lassin son lea lohkan sámegiela, sosialantropologiija ja arkeologiija. Son lea earret eará bargan Sámi vuorkádávviriin Kárášjogas, valáštallan-, sámegiel- ja meahcástallanfágaid lektorin Sámi joatkkaskuvllas Kárášjogas 1994–2001, dasto Billávuona skuvllas[1] oahpaheaddjin ja 2003 rájes Mearrasámi diehtoguovddážis Billávuonas.

Ruovttudilli 1950-logus

Min ruovttueallin dan áigásaš unna gilážis Ráigeádjagis, 22 km olggos oarjjabeale Leavdnjavuona, lei dábálaš mearrasámi eallin gos vuotnaávkkástallan, smávit šibitdoallu ja meahcásteapmi attii birgejumi. Gulahallangaskaoapmin lei dušše sámegiella. Amasgiella mii eanemusat gullui, aŋkke juo min birrasis, lei kveanagiella. Mus ledje guokte siesá geat leigga leavnnjakveanaiguin náitalan. Sudno dáluin gullui sihke sáme- ja kveanagiella. Muđui vuhttui bures mu mánnávuođaáiggis ahte oassi min váhnenbuolvvain ledje massán skuvlaoahpu.

Muittán bures mánnán ahte min ge guovllus ledje muhtun boarrásat geat ain ledje analfabehtat. Lei almmái min birrasis guhte geahččalii čiegadit dien váttisvuođa. Son lávii bivddašit guliid vuonas ja vuovdaladdat. Lohke su leat čeahppi oaivvi siste rehkenastit. Álo go lei vihkkestan guliid de lávii dohppestit bábirbihtá ja bliántta ozas ja dahkat dego son mat livčče rehkenastimin hatti ja de lávii muitalastit olu de máksá. Muhto olbmot ledje oaidnán su bábirbihtá, gosa lei dušše bliánttain sárgojuvvon, muhto ii mihkke loguid čállojuvvon.

Hartviga vuostttaš skuvla lei Leavnnja bráhkkaskuvla.
(Foto: ??)

Leavnnja internáhta 1950-logus

Go čiežajahkásažžan 1954 čavčča álgen skuvlii Levdnjii, de álggii seammás njeallje jagi internáhtaeallin. Skuvla ja internáhta eai lean stuorát go ahte oahppit fertejedje vuorrolágaid vázzit skuvlla, golbma vahku skuvllas ja golbma vahku ruovttus. Skuvlavisttit min áigge ledje «bráhkát» tuiskalaččaid maŋis. Internáhtas ledje guokte nohkkanlanja mánáide, nubbi nieiddaide ja nubbi fas gánddaide. Nuppelot máná ledje várra goabbatge lanjas. Dan áigásaš hivsset lei mis olgun luohká vuolde čuođi mehtera duohkin. Jus gužžaheahti bođii ihkku de dasa ledje goabbatge nohkkanlatnjii lágidan gužžaeabbára uvdnagáddái. Ja muitui lea báhcán ahte jos menddo ollugat máŋgii gárte guččastit eabbárii, de dievai eappir ja golggai gužža badjel ravdda láhttái.

Muitui leat báhcán sihke buorit ja heajut vásáhusat. Buorit muittut leat ovdamearkka dihtii go moai muhtun eará sámebártniin lávejetne mannat bivddašit veajehiid soames lagaš jogažii. Vaikko dal ean goddán nu stuorrát guliid, de aŋkke lei dát juoga mii dagahii munno oadjebassan, go dát ledje ruovttuideame suohttasis dagut. Nubbi vel mii lei mu mielas vuogas lei go internáhtas ledje moanat párat sabehat maid mánát sáhtte luoikkahit. Dáid sabehiin ledje albma buorit starga ruovdebessodagat. Ledje mu mielas ollu buoret čuoigat daiguin go mu ruovttus ráhkaduvvon sabehiiguin, mat álggos ledje ráhkaduvvon fárppalstábiin. Muhto go guhtta jagi devden de gal ledjen ožžon riegádanbeaiskeaŋkan ristáhčistan albma buriid ruovttus duddjojuvvon bessotsabehiid, maiguin ovdal go skuvlii álgen, ledjen čuoiggadan dálvelahki.

Heajut muittut maid leat báhcán. Internáhtas orro seahkalasat mánát ja nuorat gaskal čieža ja njealljenuppelohkái jagi. Ledje gal máŋga boarrásat oahppit geat lávejedje bearráigeahččat ahte min unnoraččaid eai bieguhan, muhto doppe gávdnojedje maid nuppeláganat, geat álo ledje čuoggumin unnibuid. Aŋkke juo ovtta gándda muittán lei dakkár mii láve givssidit nuppiid. Muittán bures ovtta dáhpáhusa mii lea darvánan muitui dego livčče easka dáhpáhuvvan. Dat boarrásat gánda viehkalahtii mu ja mus muhtun duhkaraddanskihpára. Moai diđiime makkár almmái son lei, de moai unnoraččat viehkaleimme maid dakkár leavttuin ahte measta jo gámavuođut huško beađbái. Moai dolliime rastá suonju mii lei vuolábealde internáhta, mun ovddabealde ja mu skibir fas moadde lávkki maŋábealde. Ja de šattai dan láhkai, nu go moai jo balaime, mu skibirriehpu gii lei maŋábealde, juvssahalai ovdal go olliime rastá suonju. Viegadettiin mun ain guovllastalan maŋásguvlui ja oainnán stuorra gándda deaddimin mu skihpáris oaivvi njuoska sutnjui. Mun lean jo ollen luohkkáravdda ala internáhta gurrii, ovdal go lihkus maŋážassii luoitá givssideaddji su ovdal go diesa hávká. Mun báhtarin internáhtii.

Eará heajos muitu lea go mis ovtta gaskka lei oahpaheaddji gii rohcošii gándamánáiguin. Jáhkkimis leamašan várra sus máŋgasiiguin oktavuođat. Mu dieđuid mielde ii gal váldojuvvon son dieid vearrodaguid ovttas. Ii leat buorre diehtit mo diekkár dagut leat čuohcan mánáide geain eai lean beaivválaš vejolašvuođat internáhtas váidalit váhnemiiddáseaset.

Billávuona skuvla
(Govva: Porsangerfolket 2005)

Vuosttamuš skuvlaáigodat

Mu vuosttamuš skuvlaáigodat ii sáhte buot áiggiid leat leamaš nu álki. Skuvlla oahpaheddjiin ja internáhtabálvváin ii gullon eará giella go dárogiella. Mu duhkaraddanskihpárat šadde álggos Skuvvanvári ja Lávkajávrri sámegielat mánát ja dađistaga badje-Leavdnjajoga kveanagielat mánát. Orun muitimin ahte dát maŋibuččat gal aŋkke juo muhtun muddui ledje dárogiela ge oahppan. Muhto mun ferten leat sis oahppan veahá kveanagiela, dasgo mun vuosttaš geardde go ruoktot bohten golmma vahku geahčen, de muitalii eadni-rohkki ahte mun ledjen rábmostan iežan dárogieldáiddu, muhto dan veahá amasgiela maid sutnje ledjen hállan lei kveanagiella. Mun ferten gal vuosttaš skuvlajagis jo leat oahppan dan mađe dárogiela ahte bessen maŋit jagi joatkit nuppi luohkás. Árvosátnegirjjážis lei oainnat čállojuvvon «Flyttes opp i 2. klasse [2]». Ii lean dábálaš ahte buot sámegielat mánát besse joatkit nuppi luohkás, muhto baicce fertejedje nuppi jagi vel vázzit vuosttaš luohká ovdal go besse viiddáseappot. Muittán ahte lei álo veahá ballu das maid dal ledje čállán árvosátnegirjjážii go oahpaheaddji juohke skuvlajagi maŋimus skuvlabeaivvi jugii daid ohppiide. Mu boarrásat viellja golahii guokte jagi vuosttaš luohkás go fágaid ii nagodan oahppat amasgiela bokte. Sus ii leamašan seamma lihkku go mus, guhte in dárbbašan guokte jagi golahit vuosttaš luohkkái.

Stuorámus váttisvuohta álgoskuvlajagiid lei iežas sániiguin dárogillii geahččalit juoga nu áddehahtti cealkámuša oččodit báhpára ala. Muittán go leimmet ožžon čállinbargobihtá maŋit beivviide, de láven mun čohkkedit iežan badje-Leavdnjajoga skihpára báldii. Vaikko dal son anii kveanagiela, de son dasa lassin lei dan mađe oahppan dárogiela ahte nagodii veahá eambbo dárogielsániid oažžut báhpára ala go mun. Mun láven dalle sus guovlladit sániid, muhto de duos dás ain molssastit sániid saji cealkagis, amas oahpaheaddji fuomášit mu verrošeami. Go dal moai ruovttoluotta oaččuime ruovttubargguideame, de lei munnos goappašiin dat alit bleahkain čállojuvvon siidu ruoksadeabbon go alihin. Mu čállojuvvon bábir alihasttii eambbo go skihpáran bábir, sivas go mun ledjen gurutgieđat čálli ja jus in astan measta jo juohke bleahkkačállojuvvon sáni goikadastit dakkár bleahkkagoikadanbáhpáriin ovdal go ain joatkkan čállima, de njuoska bleahkka njuohtasii báhpárii, ja nie durddui mu čálus dávjá. Die lei várra sivva go mun buot jagiid go gárttaimet bleahkain čállit, ožžon vuoliduvvon árvosáni «orden» nammasaš árvosátnái.

Unohas dážabiktasat

Leavnnja skuvlla áiggi lea maid báhcán muitui ahte soames oahpaheaddji lei geasseluomustis oarjin čoaggán biktasiid ja gápmagiid stuorra giissá dievva. Go dal čavččabeallái fas ollii Leavnnja skuvlii, de juogadattai daid mánáide, várra eanemusat geafimusaide. Mu mánnávuođaruovttus gávdno ain govva gos mun lean gárvvuhuvvon «dreassain», bajil dreassajáhkka ja vuolil «nikkeršat[3]» mat olle stuorra «beksømsko [4]»-nammasaš gápmagiid rádjai. Oaivvis lei dáža «nisselue», buncegahpir. Mii eat gal muđui gárvodan gávttiin, muhto nuvttohat ja gállohat gal ledje ain anus ja muđui gárvodeimmet ruovttugorrojuvvon biktasiiguin. Mus ledje dálvvebivttasin máhkubuvssat siskkimuččas, ja daid alde fas mašingorrojuvvon ullobuvssat ja olgguldas buvssat ledje čáhppes gággasis gorrojuvvon, main dávjá ledje duogŋasat čippiin. Dálvet atnen álo náhkkegahpira. Muittán bures go dieid «dážabiktasiiguin» gárvodin dálvet, de gollon. Dreassajáhkas lei rabas ohca mainna raddi galbmui, nikkeršat eai lean nu assái go gákkesbuvssat ja vearrámus ledje beksømgápmagat go olgun stoagadettiin beasai muohta gápmagiid sisa ja nu njuske juolggit ja galbmojedje. Vuottanuvttohiidda ii beassan muohta.

Skuvlamátki

Ii lean buot áiggiid álki beassat ruoktot go ain šattai golbma vahku skuvlaboddu. Eai lean galle biilla vuos dalle. Muittán muhtumin bessen ovtta billávuonalbmá guorbmebiilla mielde ruoktot. Mu álgojagiid skuvllas lei mu boarráseamos viellja suodjalusbálvalusas Leavnnjas. Sus ledje sihkkelat ja son lávii muhtumin, go ain heivii mu skuvlaboddu álgit justa seamma áigge go son ge oaččui «permma [5]», váldit mu mielde. Dáhpáhuvai nu ge ahte moai goappašagat, boarrásat vieljainan guhte bajit luohkás váccii, čuovuime munno boarrásat vielja mielde, mun unnimus holgga alde ja vielljan noađđeguoddi alde. Mu boarráseamos oabbá ges muitalii ahte son gal mánnán seamma 22 kilomehtera guhkkosaš skuvlamátkki vácci ge gárttai johtit go ii lean eará sáhttu fidnemis.

Billávuona skuvlii

Álggedettiin viđát luohkkái, válljiiga váhnenguovttos mánáideaska Billávuona skuvlii sirdit. Álgojagi oruimet ruovttus ja čuovuimet skuvlabusse beaivválaččat dan 14 kilomehtera guhkkosaš mátkki ovddos maŋás skuvlii.

Muhto de huksejedje Billávutnii ge internáhta, ja de šattai vuohon internáhtaeallin. Billávuona internáhtas orro mánát geat ásse gaskal Galggošnjárgga ja Rávttošnjárgga. Diet oarjjabeale vuona gilážat, aŋkke juo dalle, gehččojuvvojedje čielga sámi guovlun. Eatnašiin dien guovllu mánáin lei várra sámegiella eatnigiellan go álge skuvlii, nu go mus ge. Muhto go in vázzán dán skuvllas vuosttaš luohká rájes, de in dieđe riekta lei go oktage oahppan albmáláhkái dárogiela ovdal go álggii skuvlii. Go mun bohten Billávuona skuvlii de gal gullui dárogiella skuvllas, ja measta jo dušše dat. Go internáhta álggahuvvui jagi maŋŋelis de lei veahá earálágán dilli doppe. Internáhtabálvvát, nu go maŋŋil lean sin beassan dovdat, ledje masá buohkat sámegielagat. Muhto sin hállangiella internáhtas lei dárogiella. In dieđe leaččai go sis sierra rávvehus ahte dušše atnit dárogiela gaskoapmin buoridandihtii skuvlamánáid dárogiela. Go Billávuona internáhtii gárten, de gal máhtten iežan mielas dan mađe bures dárogiela hállat ahte ii, aŋkke jo dalle, orron heajos dárogielmáhttu čuohcamin man ge láhkái munnje. Duhkorattadettiin internáhtas máŋgga eará mánáiguin aniimet ain sámegiela. Muhto beaivviáigge skuvllas gal orun muitimin ahte mii hálaimet dárogiela. Nu go namuhasten ovdalis de lei lohkangelbbolašvuohta ain heittot go viđát luohkkái álgen Billávuona skuvlii. Muittán ahte in riekta duostan jitnosit lohkat olles luohkkái vuosttas áiggi Billávuona skuvllas. Mu lohkandáidu buorránii, mu muittu mielde oanehis gaskkas, go lagašgávppis vuvde govvaráidogirjjážiid «cowboyaid ja indiánaid» birra, mat munnje dalle ledje miellagiddevaččat lohkat.

Guđát luohkás oaččuimet eaŋgalasgiela ge fágan ja mu árvosátnegirjjis oidno buorre boađus dien fágas. Sivva das ferte leat go mii fágagirjjiid lassin, oaččuimet eaŋgalasgielaoahpaheaddjis miellagiddevaš eaŋgalas girjji, «Treasure Island», lohkat.

Dalá Billávuona servodat

Nu go mun lean ádden, de gehččojuvvui dalá Billávuotna viđa- ja guđalotloguin «dáža» guovlun. Sivvan dasa lei várra go doppe ásse muhtun «hearrát», geat dal dalle ovddastedje eiseválddiid ásahusaid. Vaikko dal ásse ge doppe sihke mearrasápmelaččat, kveanat ja suomasogalaččat de ledje Billávuonas leansmánni, gávpealbmát, girku gos dárogiel báhppa sárdnidii ja skuvlabiras gos dárogiella lei áidna almmolaš giellan. Ja diet dáža ásahusat leat ge várra dagahan ahte diekkár govva šattai Billávuona servodaga hárrái, aŋkke jo gehččojuvvon min guovllus nu.

Otná gielladilli mearrasámi guovllus

Orru viehka imaš ahte dál go sámegiella ge lea dohkkehuvvon almmolaš- ja skuvlagiellan, de lea liikká sámegiella vártnuhis dilis. Dan sáhtán dadjat go mun ieš bargen 2001:s Billávuona skuvllas gos mun ieš ledjen njeallje jagi oahppin 1958 rájes.

Mii mannagođiimet skuvllaid loahppa dáruiduhttin áigge goas ii lean makkárge sámegiel oahpahus, muhto stuorámus oassi mearrasámi mánáin min guovllus hálle ain eatnigielaset. Otne oahpahuvvo sámegiella buot dásiin, muhto dušše moattis leat dan mađe oahppan sámegiela ahte jur sáhttet gulahallat. Sivvan diesa ii sáhte leat eará go mu buolva ja erenoamáš mu ovddabeale buolvvat vásihedje garra dáruiduhttinpolitihka.

Mu ovddabeale buolvvat elle sámebirrasis gos sámegiella lei beaivválaš anus. Muhto go skuvlii bohte, adnojuvvui dušše dárogiella. Dan oanehis skuvlaáiggis mii dalle lei, eai buohkat nákcen fágaid oahppat amasgiela bokte. Dasa lassin massii soahteáiggebuolva dan veahá skuvlaáiggis vel muhtin jagiid oahpu. Diet buolvvat várra eai hálidan mánáideaset vásihit seamma dili go sii, ja nu oahpahedje daidda dárogiela.

[1] Dál gohččoduvvo Billávuona mearrasámi šaddanguovddáš.
[2] Sirdojuvvo 2. luohkkái.
[3] Buvssat mat olle čippiid rádjái.
[4] Dáža dálveskuovat.
[5] Permišuvdna, astoáigi.

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 5-girjjis