På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.
 Halvard Nilsen lea áŋgiris bivdi ja dalle go orui Smiervuonas bážii máŋgga riebana. | Halvard Nilsen lea riegádan 1946:s ja bajásšaddan Engerdalas Hedmárkkus, dan suohkanis gos orrot Norgga lulimus lullisápmelaččat. Son lea vázzán oahpaheaddjioahpu Elveruma oahpaheaddjiallaskuvllas, ja son barggai oahpaheaddjin Porsáŋggus 21 jagi, 1969 rájes gitta 1990 rádjái. Dalle son fárrii fas Engerdalii, ja barggai oahpaheaddjin Engerdala mánáid- ja nuoraidskuvllas dassái go manai ealáhahkii 2010:s. Halvard lea áŋgiris bivdi ja meahcásteaddji – ja astoáiggeboanda vel.
Jearahalli Ane Helga Lykka lea Halvard Nilsena nieida. Son riegádii Hámmárfeasttas 1986:s ja orui Porsáŋggus vuosttaš njeallje jagi. Vuođđoskuvlla váccii son Engerdalas, ja dasto Hamara joatkkaskuvlla mediijasuorggi. De son logai ges jagi European Film Colleges Danmárkkus, ja doppe son barggai assisteantan skuvlajagi 2006/07. Dan maŋŋil lea son váldán sosialantropologiija bachelorgráda Oslo universitehtas, ja 2010 álggii son studeantan ZeLIG school for documentary, television and new media Bolzano Italias. Dán jearahallama lea dahkan 2006:s. Dainna son searvvai Davvi Girjji čállingilvui nuoraide. |  Ane Helga Lykka, Oslo 2008 |
Lei 1969 golggotmánnu. Halvard lei aiddooahppan oahpaheaddji, ja geargan 9 mánnosaš militearabálvalusas Sis-Romssas ja gearggus álgit vuohččan oahpaheaddjin. Son lei ohcan barggu miehtá Finnmárkku ja lei ožžon barggu máŋgga sajis. Danne go son ii lean leamaš ovdal nu guhkkin davvin, de son fertii guovlagoahtit kárttas. Oinnii ahte Bánahis lei girdibáiki, ii ge Smiervutnii lean nu guhkki das, ja nu son bijadii mannat dohko.
– Orron veahá dego láhppon go ollejin Smiervutnii, muitala Halvard. – In dovdan ovttage Finnmárkkus. Dat gal rievddai jođánit. Báikki olbmot ledje hui guossát ja rahpasat, son dovddai ahte sii vuostáiválde su hui bures.
Rievtti mielde gulai su oahpaheaddjivirgái Smiervuonas orrunviessu. Muhto sus gii lei leamaš dan virggis ja orron dan viesus, ledje guhtta máná, ja Halvard lei okto ja luovosolmmoš. Soai šiehtadalaiga ahte dat olmmái galggai ohcat ásodaga Halvardii, de beasai ieš ain orrut dan viesus. Ja nu šattai ahte Halvard orui vuosttaš jagi Leaibevuona dearvvašvuođaviesus. Okta vátni gal lei, doppe ii lean riššu, iige skuvllas ge. Danne son fertii beassat riššudit oahpesolbmuid luhtte. Manai bures, olbmot ledje hui veahkkát.
Hui mearkkašahtti lulliolbmo mielas lei dáppe olbmuid sogadovdu, ja mot sii beroštedje ja veahkahalle guhtet guimmiideaset.
– Doaivvun dat vuolgá hui olu sámi virolašvuođas, ja go olbmuin lei nu buorre oktavuohta bearrašis, ja go sii veahkehalle fulkkiideaset. Muitáha dološ boandaservodaga Norggas, ovdal go stáhta dikšugođii boarrásiid. Ođas sutnje lei maiddái dat go fáddariid atne fuolkeolmmožin.
Halvard lei boahtán mearrasámi gillái. Smiervuotna lea okta dain báikkiin gos mearrasámi kultuvra lea seilon guhkimus. Muhto ii lean ollu hupmu sámi beali birra, ii ge báljo oktage atnán iežas sápmelažžan. Boazosápmelaččat dat ledje sápmelaččat. Eanas skuvlamánáin lei sámi duogáš, muhto ii oktage sis máhttán sámástit. Danne Halvard ii vásihan goassege mánáid atnime sámegiela «čiegus giellan« gaskaneaset. Muhtun mánát atne goikkehiid muhtun áigge dálvet, muhto dušše danne go dat ledje bivvalat, eai danne go dat leat sámi juolgesuojit. Eai ge sis lean albma dállastuvvon goikkehat, dakkárat ledje dušše boazosápmelaččain.
Skuvlamánáid váhnenbuolvvas ledje measta buohkat sámástan nuorran, muhto maŋŋel garra dáruiduhttima, de ii oktage šat sámástan ruovttus beaivválaččat.
– Áhkuid ja ádjáid buolva sámástii, váhnenbuolva ipmirdii sámegiela, ja mánát máhtte unnán dehe eai obage sámegiela, namohallá Halvard.
Halvard ieš diđii unnán sámekultuvrra birra go fárrii davás, iige son lean gullan mearrasámiid birra. Halvarda goalmmát jagi Smiervuonas bođii sutnje virgeguoibmi, Hermann Kåven, Breannás eret. Ja son ovddastii dan ođđasa, ahte Halvarda ahkásaš, ja vel nuorabuš – sámástii vaikko ii lean boazosápmelaš.
 |  |
| Smiervuona skuvla (Gova luoikan Halvard Nilsen) | Smiervuona skuvlla oidnolat. (Gova luoikan Halvard Nilsen) |
Go Halvard lei okto oahpaheaddjin, de oahpahii son buot fágain – earret go eŋgelasgielas. Son lonuhii diimmuid muhtun eará oahpaheddjiin skuvlabiires. Sus ii lean oahpaheaddjilatnja, danne son ovttastalai ohppiiguin dan ovtta lanjas guhtta beaivvi vahkkus.
– Danne oahpaheaddjis šattai hui lagas oktavuohta ohppiidisguin, muittaša Halvard. Šattaimet dego bearaš. Eai sii gohčodan mu goargguin, nu go dalle lei dábálaš. Muittán go Magnor Isaksen geahččalii ohppiid oažžut gohčodit su goarggu mielde, dehe «oahpaheaddji«. – Nu fal, Magnor, vástidedje oahppit. Gal dalle nai sáhtte muhtun jeagoheamit, nu go eará báikkiin ge.
– Muittán máŋga váhnema dadje munnje ahte «it galgga ballat guoskamis mu mánnái«. Ii dat lean gal dárbu – mánát ledje eanas áigge jegolaččat.
Dábálaš skuvlabeaivi Smiervuonas álggii ovcci-áigge. Eanas mánát besse gal čuovvut skuvlasáhtu, muhto ollugat čuige baicca. Lei golbma-njeallje kilomehtera eatnasiidda, ja muhtumiidda ollu guhkit. Nu barggai Halvard nai vuosttaš skuvlajagi, dassážii go vujii biilagoartta ja osttii biilla. Sii ledje hui ollu olgoáimmu ovddas, čuige dávjá, sihke friddjabottuin ja muđui nai. Sii ledje ovddemusaid searvvis riikagilvvus mas lohke ollu skuvlla oahppit čuige gaskamearálaččat. Sii láveje maiddái dahkat njuikehaga oahpaheaddjiviesu duohkái, doppe sii suohtastalle ollu, ja olahus lei birrasiid 10 mehtera.
Skuvlla liekkadedje oljoboaldimiin, ja muhtumin dat soittii jáddat ihkku. Iđđes lei skuvllas issoras čoaskkis, measta buolašgrádat. Ii goassege lean goitge hupmu friddja váldit skuvlas. Sii dolastedje fas, čohkkáje ollesgárvvuid, lihkadedje gaskkohagaid vai bivvájit, ja nu sii birgehalle dassážii go viessu fas liegganii.
– Dalle lei dološmállet oahpahus, dat daddjon bajilmuitin, muitala Halvard. Mis soittii gal loažžadet dilli go eará báikkiin, danne go skuvla lei unni. Leimmet ollu olgun, geahčaimet mii doppe gávdnui. Jos jieŋa alde ledje njuorjjut, de vulggiimet daid geahččat. Vácciimet váris, ja jos olbmot ledje vuohttán gumppe, de vulggiimet daid luottaid ohcat. Skuvllas ledje goitge čeahpes oahppit, máhtte bures rehkenastit ja čállit. Ii sáhte gal bálddastahttit dálá skuvllain motge, muhto rehkenastit goit ledje roahkka dan mađe čeahpit go vásihan dán áigge.
– Mánát ledje nu guhká čázis, ollugat buohcagohte, muitala Halvard. Bealljenávhllahat lei dávjá. Eatnasat goitge ohppe vuodjat dan vahkkus.
1970:s oaččui skuvlabiire searverektora, son orui Čuđegiettis. Šattai álkit bargat ovttas ja lonohallat oahpaheddjiid skuvllaid gaskka.
– Muhto go telefovnna automatisereje 1971:s, de šattaimet muhtun áiggi riŋget riikatelefovnnain go galggaimet oažžut rektora ságaide, dadjá Halvard himáhaladettiin. Čuđegietti telefovnna automatisereje Levdnjii ovdal go Smiervuona telefovnna, doppe ledje ain dábálaš manuella telefovnnat. Ii lean gal guhká dat dilli.
Skuvlabiire njealji oahpaheaddjis álggus lei dušše okta geas lei Finnmárkku-duogáš, ii ge sus lean oahpaheaddjioahppu. – Goitge lea čielggas ahte son lei dego lagabus álbmoga go mii earát. Son ipmirdii buorebut mot áššit doibme, ja manne olbmot eai háliidan sámástit, dadjá Halvard. Sámi duogáš ja iešdovdu dehe sámi kultuvra ii lean sáhkan skuvllas daid vuosttaš jagiid.
Oahpaheaddjit eai goassege hupman galggaše go skuvllas oahppat sámegiela vai eai. Okta sivvan gal soaitá go ollu lullin boahtán oahpaheaddjit eai áigon orrut doppe nu galle jagi, danne sii eai beroštan eanet.
– Doaivvun ollu rievddai go guovllu nuorat máhcce oahpaheaddjioahpain, dadjá Halvard.
– Sihke sámi ja suoma dáfus, nu go dalle go Terje Aronsen [1] álggii oahpaheaddjin Bissojohkii.
Dáluolbmuid ja boazosápmelaččain lei leamaš lagas ja čavges oktavuohta guhká. Badjeolbmuin ledje verddet, daiguin lonohalle borramušaid ja veahkehalle guhtet guimmiideaset. Dáloniid geahččobohccot ledje boazosápmelaččaid ealus, ja sii dávjá veahkehalle dáluolbmuid lájuiguin.
1970-logus gulai Halvard boazosápmelaččaid dadjame ahte lei gelddolaš oaidnit mot dáluolbmot dál láhttejedje, sáhtte go sii badjeolbmot šat galledit ránnjáid nu go ovdal. Muhto diet váttisvuođat eai báljo dovdon skuvllas dalle.
1970-logus fuomášii servodat muđui ge ahte ledje eará sápmelaččat go boazosápmelaččat. «Mearrasámi-hoavda» [2] iđii mediai ja humai mearrasápmelaččaid ja sin rivttiid birra. Lei ollu sáhka eatnamiid ja čázádagaid rivttiid birra. Ja de fáhkkestaga ihte eanet mearrasápmelaččat. Sápmelaččat šadde eamiálbmogin mas lei iešárvu.
Dálumánát ja boazosámi mánát eai láven ovttastallat. Boazosámi mánát orro sierra báikkis Smiervuonjoga lahka, ovttastalle doppe.
– Muhto nu hal mánát fal leat ge, ovttastallet iežaset olbmuiguin. Dat dilli rievddai veaháš maŋŋel go ođđa skuvla dahkkui, muitala Halvard. Dohko dahke maiddái spábbačiekčanguolbana, ja mánát čiekčagohte spáppa ovttas, eai šat sierastallan nu go ovdal. Sis šattai maiddái oktasaš spábbačiekčanjoavku, muhto easka 1980-logus.
 | Oahppit mátkkis oahpaheaddji Margunn Søyland Nesbakkeniin. Oahppit gurut bealde: Steinar Hansen, Roy Edgar Amundsen, Jan Arvid Nilsen, Jorunn Nesbakken, Stein Håvard Bergstad, Jan Erik Henriksen, Jane Johansen, Liv Reidun Josefsen, Gro Persen. (Gova luoikan Halvard Nilsen) |
– Čohkkemis lei eanas geahpádus, eat goit dárbbašan šat riŋget riikatelefovnnain go galggaimet oažžut rektora ságaide, dadjá Halvard ja himáhallá. Rievdadus lei unni. Mánáide lei maiddái nu, sii gulle obba biirii ja ledje oahppásaččat ovddežis.
– Ođđa skuvllas lei vuodjanlatnja, lei geahpádussan go eat šat dárbbašan vuolgit nuppe beallái vuona oahppat vuodjat, dadjá Halvard.
– Go bohten deike 20 jagi dassái, de eai háliidan olbmot leat sápmelažžan. Go vulgen fas, de háliidedje áinnas leat sápmelažžan. Dilli lei rievdan hirbmadit, loahpaha Halvard.
[1]
[2]