norflagg.jpg På norsk

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.

Elle Sofe Henriksen:

Vásáhusat ja jurdagat Sámi ofelaš-barggus

Elle Sofe Henriksen.
(Govva: Sámi ofelaččat)

 Elle Sofe Henriksen (r. 1984) lea bajásšaddan Ávžžis, Guovdageainnus. Son váccii vuođđoskuvlla Guovdageainnus ja joatkkaskuvlla Álttás ja Romssas. Son lea lohkan dánsadáiddárin Laban skuvllas Londonis ja koreográfan Dáiddaallaskuvllas Oslos. Son bargá dánsadáidagiin. Skuvlajagi 2006/07 son searvvai Sámi ofelaš-prošektii. Dás muitala veaháš dan birra.

Mii lea sámi ofelaš?

Ofelašprošeakta álggahuvai jagis 2004. Bargo- ja searvadahttindepartemeanta ruhtada prošeavtta ja Sámi allaskuvla doaimmaha dan. Ofelaččat čuvvot oahpu Sámi allaskuvllas ja válmmastuvvet doaibmat sámi ofelažžan. Oahppu veahkeha addit oktasaš vuođu. 2007 giđa mearriduvvui ahte Ofelašprošeakta šaddá bistevaš doaibman.

Golbma sámi nuora iešguđetge sámeguovllus ja duogážin mátkkoštit skuvllain miehtá Norgga ja muitalit sápmelaččaid birra. Ulbmil lea alidit ohppiid máhtu sápmelaččaid ja sámi servodaga birra ja hehttet ovdagáttuid.

Mun ledjen sámi ofelaš skuvlajagis 2006/2007 ovttas Anne Silja Turiin Divttasvuonas ja Mats Jonas Pavalliin Fuoskkus eret. Mii galledeimmet lagabui 40 skuvlla, dasa lassin čuovuimet semináraid, konferánssaid, dilálašvuođaid, ja finadeimmet museain ja giellaguovddážiin. Muhtin konferánssas beasaimet leat čoahkkinjođiheaddjin ja mielde digaštallanpanelas.

Dáid vásáhusaid vuođul lean ožžon juogalágan gova makkár máhttodássi sámi kultuvrra birra lea ohppiin Norgga skuvllain.

Oahppu ofelaččaide

Ovdal go ofelaččat álget earáid oahpahit, de galget vuos ieža oahppat. Sámi allaskuvlla fága «Formidling av samisk kultur og samfunn» addá 15 oahppočuoggá ja heive ofelaččaide hui bures. Kurssa oahpahusgiella lea dárogiella. Kursa bistá sullii 5 vahku ja sisttisdoallá máŋga fáttá. Mun namuhan sámi historjjá, sámi politihka, boazodoalu, sámi dološ oskku, duoji, mii lea kultuvra, mo ovdanbuktit, mo mediain hupmat, mo čállit preassadieđáhusa, mo atnit jiena ja gorutgiela ovdanbuktimis.

Kurssas ledje sihke logaldallamat, ovdanbuktimat, galledit sámi ásahusaid ja čálalaš bihtáid bargat. Go 5 vahku golihit, de galgá gárvvistit čálalaš barggu. Oahpu loahpas lea guhkes čálus ja njálmmálaš eksámen. Eksámena váldin lea eaktodáhtolaš.

Logaldallama ráhkadeapmi

Hui miellagiddevaš áigi lei go mii, golbma ođđa ofelačča, hábmiimet ovdanbuktima searválaga. Álggos lei mis bargun smiehttat ja guorahallat maid mii áigut muitalit ja árvvoštallat maid norgga nuorat dárbbašit diehtit. Lei lunddolaš ovdanbuktit norgga skuvllaide daid maid oahpus oahpaimet, muhto mii aniimet maid ovdamearkkaid iežamet duogážiin. Ovdamunni lei go mii leat nuorat, ja galgat muitalit eará nuoraide.

Logaldallamiid mii gárttaimet rievdadallat dađistaga prošeaktajođiheaddji rávvagiid mielde, muhto maid vásáhusaid vuođul maid luohkkálanjain oahpaimet.

Buot ofelaččat: Elle Sofe Henriksen, Anne Silja Turi ja Mats Pavall
(Govva: Sámi ofelaččat 2006/07)		 Mats Pavall muitala joatkkaskuvlaohppiide.
(Govva: Sámi ofelaččat 2006/07)

Deaivvadeapmi Norgga skuvllaiguin

Jus galggan obbalaččat jurddašit makkár máhtto dássi skuvlla ohppiin lea sápmelaččaid birra, de dajan ahte ii oro leamen nu beare olu máhttu, muhto lei beroštupmi. Dieđusge lei earru báikkis báikái, luohkás luohkkái ja maiddái oahppis oahppái.

Mii leat leamaš mánáidskuvllain, nuoraidskuvllain, joatkkaskuvllain ja maiddái allaskuvllain. Mii leat deaivvadan 10 jahkásaččaiguin 4. luohkás mánáidskuvllas gitta rávisolbmuiguin allaskuvllain, ja mii leat doallan sullii dan seamma logaldallama buohkaide. Vaikko galggašii jáhkkit máhttodási leat arvat badjelis allaskuvllas go mánáidskuvllas, de ii orron goit nu dilli sámi kultuvramáhtu hárrái, nu mo mun lean oaidnán.

Makkár gažaldagaid leat mii ožžon

Mii oaččuimet máŋggalágan gažaldagaid skuvllain, sihke ohppiin ja oahpaheddjiin. Dá leat 10 ovdamearkka. Gažaldagaid lean jorgalan sámegillii dán čállosis.
– Mii bat luohti lea rievtti mielde?
– Lea go buohkain lohpi bidjat dahje ráhkadit luođi?
– Leat go sápmelaččat inuihtat?
– Leat go sámi čoahkkebáikkit lullin min riikkas?
– Lea go lossat leat sápmelažžan? Amma fertebehtet hui olu bargat vai bissu din kultuvra?
– Čuovvubehtet go dii sápmelaččat sámi dološ oskku dahje oskkoldaga?
– Lea go du váhnemiid mielas dohkálaš jus don náitalat olbmuin gii ii leat sápmelaš?
– Gávdnojit go sámi ruđat?
– Vuodjibehtet go skohteriin go vuolgibehtet guossái?
– Mii lea erohus dajaldagain «lapp, «finn» ja «same»?

Heajos vásáhusat

Muhtin dain vuosttaš mátkkiin, lei mis heajos vásáhus. Dan skuvllas deaivvadeimmet eahpevuoiggalaš láhttemiin min vuostái. Oahpaheaddjit álge jearahit gažaldagaid maidda eat lean ráhkkanan. Manne sápmelaččaide galgá sierra stáhta? Maid mii sápmelaččat duođas áigut? Dasa lassin vázze olggos sisa klássalanjas, čužžo min ovddas go leimmet logaldallamin. Mii bođiimet dakkár unohas posišuvdnii, gos fertiimet bealuštit, eat dušše iežamet, muhto buot sápmelaččaid, sámedikki ja lágaid.

Dalle mii issorasat hirpmahuvaimet, muhto liikká čađaheimmet ovdanbuktima. Mii dajaimet dan mii duohta lea, ahte sápmelaččat eai gáibit sierra stáhta ja vuoigatvuođaid birra mis ii leat vuođđu digaštallat singuin.

Maŋŋil dien leat vásihan unnibuš heajos vásáhusaid máŋgga báikkis. Ollu jurdilmeahttun gažaldagat, oahppit ja oahpaheaddjit leat njálmmálaččat botnján nuppeládje dan maid mii muitalit, duššin dáhkan min dieđuid.

Dieđusge dat lea vuordimis ahte vásiha veahá ovdagáttuid go lea ofelaš, dan dihte han lea ásahuvvan dat doaibma. Mun iežan bealis in lean ráhkkánan dasa. Juohke ofelašjoavkkus galggašii gárvves plána mo bargat jus vásiha unohas láhttemiid go ofelašbarggus. Mo galgá reageret, maid galgá dadjat juste dalle ja das? Diet plána ii lean mis.

Sámi allaskuvlla oahpus livččii deaŧalaš hupmat mii lea dohkálaš láhttenvuohki ja mii ii leat. Goas jorret kommentárat, bogostagat, logaldallama botkemat ja unohas gažaldagat rasisman? Man guhkás galget ofelaččat gierdat dakkáriid ja mo dustet ja suddjet iežas jus vásiha rasismma dahje unohas vásáhusaid?

Oahpaheddjiid máhtu váilevašvuohta

Mii vásiheimmet man unnán oahpaheaddjit dihtet sámi historjjás ja dálá dilis. Oahpaheddjiiguin orui dakkár ipmárdus ahte sis ii leat vejolaš lohkat sámi kultuvrra birra. Ahte sámi kultuvra lea nu earenoamáš ja váttis, ahte sii eai sáhte oahpahit dan birra. Jearaldahkan mus bázii manne oahpaheaddjit, geat galget leat oahppavaš olbmot, doivot dan? Leat go mii sápmelaččat ieža dahkame iežamet nu erenoamážin ahte earát eai oba duostta ge lahkonit fáddái? Mu dieđu mielde dan áigge leat olu buorit girjjit sápmelaččaid birra ja maiddái olu diehtu interneahtas.

Nubbi bealli maid vásihin ofelašdoaimmas lei ahte muhtin boarráset oahpaheddjiin ledje ovdagáttut sámiid vuostá, eanet go ohppiin, nuorra olbmuiguin. Hui čalbmáičuohcci lei maid ahte dakkár oahpaheaddji, geas ledje ovdagáttut sápmelaččaide, lei gievra báidnit ohppiid iežas gáttuiguin. Danin leage hui deaŧalaš ahte dálá oahpaheaddjit ožžot liigeoahpu sámi kultuvrras.

Anne Silja Turi čájeha gávttiid ja muitala.
(Govva: Sámi ofelaččat 2006/07)		 Panelaságastallan semináras Oslo allaskuvllas 01.06.2007, mas ovdanbuktojuvvui Máhttoloktema sámi sisdoallu ja ressursagihpa Gávnnos. Gurut bealde: Matilda Burman, Oahpahusdirektoráhta, Kevin Johansen, Fylkesmannen i Nordlándda fylkkamánni, Julie Eira, Sámediggi, ofelaččat Mats Pavall, Anne Silja Turi og Elle Sofe Henriksen, Sissel Østberg, Oslo allaskuvlla dekána.
(Govva: Sámi ofelaččat 2006/07)

Dálá oahpaheaddjioahppu

Oahpaheaddjioahput birra Norgga, doppe ii leat vel otne ge geatnegahttojuvvon oahpat sámiid birra. Mo de galgá loktet máhtu sápmelaččaid birra, jus dat ođđa oahpaheaddjit geat dál gazzet oahpu eai oahpa maidege sámiid birra?

Ofelaččat leat galledan oahpaheaddjioahpu allaskuvllain jagis 2006/2007. Dat áigebodda mii mis lei singuin, dat lei visot maid dat oahpahedje studeanttat ohppe sámiid birra, ja sii eai lean geatnegahtton boahtit ge min logaldallamii.

Ofelašdoaimma boahtteáigi

Dál leat 3 ofelačča. Áibbas čielggas ahte golmmas eai olle mátkkoštit juohke báikkis ja juohke skuvllas olles Norggas, sii eai olle oahpahit buot ohppiid dain skuvllain gos sii fitnet ge.

Ofelašdoaibma akto ii sáhte leat dat mii galgá loktet máhtu sápmelaččaid birra Norgga álbmogis. Oahpaheaddjistudeanttat fertejit oahpat oahpahit sámiid birra, dálá oahpaheaddjit fertejit oažžut oahpu sámiid birra, oahppogirjjiin ferte leat rievttes ja ođasmahttejuvvon diehtu sámiid birra.

Galggašii leat nu ahte oahppit leat oahpan sápmelaččaid birra skuvllas, ja Ofelaččaid deaivvadeamis ožžot liigedieđuid ja ipmárdusa mo nuorra sápmelaččat ellet.

Mun sávan ahte departemeanttas lea áigumuš viiddidit ofelašdoaimma, ja ahte sis lea ollislaš plána mo loktet máhtu sápmelaččaid birra Norgga álbmogis. Go dan máhttu dat hehtte ovdagáttuid ja suhtu sámiid vuostá.

Sámit maid dárbbašit oahpu

Lea hui buorre go geahččaluvvo bargat vai loktejuvvo máhttu dáččaid gaskkas. Mu mielas orru leamen seammá dárbbašlaš sámiid gaskkas maid oažžut oahppat nuppiid sápmelaččaid birra. Iežan skuvlavázzimis, nu daddjon sámi skuvllas, in leat oahppan doarvái julevsámiid ja lullisámiid birra, ja dađi unnit eará sámi suopmanguovlluid birra. Maiddái davvisámi guovllu mearragáttiin leat oasit sámi kultuvrras mat roahkka sáhtáše buorebut loktejuvvot oahpahussii.

Sámi kultuvra lea álo leamaš ja lea ain máŋggabealat. Sápmelaččat eai ábut ieža báidnojuvvot stuoratloguservodaga jurddašanmállii das mii sámi kultuvrra sisdoallu lea. Ja doaivut ahte sámi kultuvra lea dušše nu mo su šaddan báikkis.

Lea deaŧalaš ahte sámi oahppit ožžot skuvlla bokte oahpu iešguđetge sámi guovlluid birra ja makkár dilálašvuohta iešguđetge sápmelaččain lea. Go mii dárbbašit maid sámi servodagas dieđu ja máhtu bokte hehttet ovdagáttuid nubbi nuppi vuostá.

Maid ohppen?

Mun vásihin ja ohppen olu ofelašbarggus. Lea váttis dušše ovtta ášši váldit ovdan, daningo ledje máŋga beali mat oktiibuot dahke ahte lei issoras miellagiddevaš jahki.

Lei buorre alit dásis oahppat sámi historjjá birra. Mun in báljo leat gártan ovdal gostege oahppat sámi historjjá, dihten dušše veahá. Go galgá earáide muitalit muhtin fáttás, de ferte ieš hui bures diehtit fáttá birra.

Mu bargoustibat leaba maid munnje oahpahan hui olu, julevsámi ja bihtánsámi guovlluid birra. Munnje lea heahpat mieđihit, ahte mun in diehtán báljo maidege eará sámeguovlluid birra. Ofelašdoaimmas mun bessen deaivvadit ja maid oahpásnuvvat sámiide eará guovlluin go dušše Guovdageainnu birrásis. Dat oahpahii munnje ahte leat olu seammaláganvuođat min duogážiin, muhto leat maiddái muhtin earálágan dábit ja vuogit.

Ovdanbuktimat maid ledje stuora oahppa. Ovdanbuktit logaldallama ovdánahtii mu ja mun hárjánin duostat vástidit ja jođihit.

Vásáhusat ofelašbarggus leat ávkkálaččat boahtte áigái. Mun mátkkoštan ollu, ja deaivvadan ollu olbmuiguin geat eai dieđe maidege sápmelaččaid birra. Mun lean ovdal atnán beanta unohassan go mus vurdojuvvo ahte galggan máhttit visot sámiid birra, Sámedikki ja vuoigatvuođaid birra. Go lean leamaš sámi ofelaš, de lean hárjánan gieđahallat dien, ja dat ii šat diet vuorjja mu.

Loahpahus

Sámi ofelašprošeavttain beassat mii gilvit varas dieđuid sámi kultuvrras norgga nuoraide. Sámi ofelaččaid vásáhusat jagis 2006/2007 čájehit man máŋggalágan gažaldagat norgga nuorain leat sámi kultuvrra ja diliid ektui. Somá lei vásihit man stuora beroštupmi nuorain lei diehtit iežaset álgoálbmoga birra, ja man olu buriid gažaldagaid sii ovdanbukte. Jáhkán maiddái ahte ollu gažaldagat livčče maiddái sámi nuorain nuppiid sámi guovlluid birra, go dássážii lea unnán dakkár oahpahus vuođđoskuvllas.

Sámi ofelašprošeakta lea bistevaš doaibman ásahuvvon. Dat addá buori doaivvu ahte máhttolokten aliduvvo sámi giela ja kultuvrra birra miehtá Norgga ja sávvamis maiddái davviriikkaide. Sávaldat livččii ahte ofelašprošeavtta fuomášumiid buvttehit oahpaheddjiide liigeoahpahusa fáttáin mat loktejit máhtu ja dieđu, vai máhttolokten skuvllain šaddá duohtavuohtan, iige beare sátnin politihkalaš oktavuođain. Oahppogirjjit leat maid mielde gilvime dieđuid. Danne daid berre dárkkistit vai boasttu dieđut eai beasa sajáiduvvat ja šaddat duohtavuohtan.

Obbalaččat lean hui duhtavaš dainna jagiin go bargen sámi ofelažžan. Dat vásáhusat ja máhttu maid lean háhkan, lea ávkin munnje. Heajos ja buorit muittut leat mielde hábmeme mu olmmožin. Amma hal dat leage dat maid áhkkorohkki lávii dadjat «olmmoš oahppá guovttesoabbái»?

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 6-girjjis