På norsk

In English

Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.

Randi C. Bratland:

Sámegielat fálaldagat Finnmárkku buohccidivššároahpus

Sámás: Marit Eira Gaino

Randi Bratland
(Govva luoikan Randi Bratland)

 Randi Caspersen Bratland lea riegádan 1953:s ja bajásšaddan Lieris Buskerud fylkkas. Son lea vázzán oahpu Menighetssøsterhjemmet buohccidivššárskuvllas, pedagogalaš ámmáteksámena Oslo universitehtas, stuorafága sosiálapolitihkas ja vuođđofága sosiálaantropologiijas Romssa universitehtas. Son lea dál vuosttašlektor Finnmárkku allaskuvlla buohccidivššároahpus. Ovdal go bođii Finnmárkui, de son barggai dalá Aker buohccidivššárskuvllas Oslos, ja Thaeler Memorial Hospitálas Nicaraguas.

Artihkal lea čállojuvvon 2007:s.

Duogáš

Ollu sámegielat buohccit leat vásihan ja ain vásihit gielalaš hehttehusaid Norgga dearvvašvuođasuorggis. Dát lea duođaštuvvon máŋgga čielggadusas, earret eará Plan for helse- og sosialtjenester til den samiske befolkning i Norge (NAČ:1995:6).

Buohccidivššároahpu doaibma lea dustet servodaga buohccidikšundárbbuid, maiddái unnitloguálbmogiid dárbbuid. Sámi divššohasaid dili buorideapmái lea dehálaš addit oahpu olbmuide geat leat guovttekultuvrragat ja guovttegielagat sámegielas ja dárogielas. Muhto movt sáhttá dan dahkat? 1995:s gitta 2001 rádjái ožžo 2 buolvva buohccidivššárstudeanttat oahpu Finnmárkku allaskuvlla ja Sámi allaskuvlla ovttasbarggu bokte. Dán artihkkalis áiggun muitalit iežan vásihusaid birra go ledjen čuovvundutki guovttegielat studeanttaidjovkui.

Buohccidivššároahppu – ja sámi dilit

Finnmárkku buohccidivššároahppu álggahuvvui 1960:s Hámmárfeasttas. 1994:s šattai skuvla oassin Finnmárkku allaskuvllas. Skuvllas leat seainnit gitta Hámmárfeastta buohcciviesus, dat buohcciviessu Norggas gos leat leamaš ja leat eanemus sámegielat divššohasat. Buohccidivššároahpus lea maid ovttasbargu dearvvašvuođaásahusaiguin main lea ovddasvástádus erenoamáš doaimmain sámi servodagas: Finnmárkku dearvvašvuohta, dása gullá maid Sámi našuvnnalaš gealboguovddáš psykalaš dearvvašvuođasuddjemis (SÁNÁG), ja Kárášjoga Oahppobuhcciidruoktu, mii galgá doaibmat resursaguovddážin oahpahussii, fágaovdáneapmái ja dutkamii buohccidivššárbálvalusas ja suohkanlaš dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusain.

Buohccidivššároahpu rámmaplánain ii leat leamaš makkárge erenoamáš cealkámušaid sámi dilálašvuođaid birra. Dát lea erenoamážit Davvi-Norgga skuvllaide leamaš hástalussan, main buohkain lea leamaš oktavuohta sámi divššohasaiguin dearvvašvuođabálvalusas. Dáin skuvllain lea oahppu sámi divššohasa birra váldon oahppoplánii gos lea heiven ja studeanttaid beroštumiid mielde. 1980-logu álggu rájis leat sámegielat studeanttat beassan eari mielde ohppui Finnmárkkus, gos earri lea leamaš 10 % studeantalogus. Dát lei dárbbašlaš daid jagiid go lei stuora gilvu beassat sisa buohccidivššárohppui, muhto maŋimus jagiid ii leat leamaš nu stuora gilvu, ja dan sivas ii leat earis leamaš mihkke praktihkalaš dadjamušaid šat. Oahppit geain lea sámegiella eatnigiellan leat ohcama bokte ožžon guhkiduvvot áiggi eksámenii.

Desentraliserejuvvon buohccidivššároahppu sis-Finnmárkkus 1995-98

Maŋŋil go Sámelága giellanjuolggadusat doaibmagohte ođđajagimánu 1. b. 1991:s, oinnii allaskuvla ahte sii leat geatnegahtton váikkuhit sámi dearvvašvuođabargiid rekruteremii. Mun ožžon barggu hábmet fágadidaktihkalaš guorahallama man allaskuvlastivra mearridii. Dalá Finnmárkku guovlulaš allaskuvlastivra mearridii čakčamánu 23. b. 1993 vuođđudit lávdegotti, mii galgá guorahallat vejolašvuođa bidjat johtui lávdaoahpu buohccidivššároahpus sámegiela hálddašanguovlluin. Sii geat guorahalle ášši ledje Sámi allaskuvlla, Sámi buohccidivššársearvvi, Finnmárkku buohccidivššárallaskuvlla ja Guovlulaš allaskuvlastivrra ovddasteaddjit. Buohccidivššároahpus lei moanat jagiid leamaš váttis rekruteret olbmuid sámi guovlluin, seammás go dain guovlluin váilo buohccidivššárat.

1995:s álggaheimmet buohccidivššárstudeanttaid vuosttaš joavkku Guovdageainnus. Davvisámegielmáhttu gáibiduvvui go váldojuvvojedje sisa. Duohtavuođas eai lean nu stuora gáibádusat go Sámi allaskuvllas ledje sisaváldimii. Dárogiella šattai aŋkke čállingiellan oahpus, earret eará dan sivas go ii oktage oahpaheddjiin máhttán divvut bargguid sámegillii. Oahpaheaddjivirggi almmuhusas čuoččui ahte oahpahusgiella lea dárogiella. Vuosttaš áiggi lei Nelly Stafne allaskuvlaoahpaheaddjin, guhte fárrii Guovdageidnui ja sus lei oahpahus studeanttaide. Muhto Finnmárkku allaskuvla nagodii bidjat virgái sámegielat oahpaheaddji, Berit Bongo, – son álggii bargui 3 mánu maŋŋil sisaváldima.

Buot logi olbmos geat váldojuvvojedje ohppui, lei lohkangelbbolašvuohta, muhto earát eai beassan sisa dan sivas go sis váillui dat. Sámegielat studeanttaid joavkkus lei oahpahus sihke Guovdageainnus ja Hámmárfeasttas. Teoriijaoahpahus lei sis ovttaskasat, muhto ledje ovttas buolvva eará studeanttaiguin muhtin oahpahussurggiin. Allaskuvlaoahpaheaddji Berit Bongo čuovui studeanttaid sihke Guovdageainnus ja Hámmárfeasttas.

Buohccidivššároahpu praktihkalaš oahpahusas oassálaste studeanttat dábálaš vuogi mielde. Go sii ledje barggus sámi guovlluin de lei sis fálaldat sámegielat bagadallis, Turid Ulvenesas, lassin dábálaš bargočuovvoleapmái. Sámi fuolahusdiliid oahpahusa oktavuođas čađahuvvui fealtakursa Guovdageainnus goalmmát oahppojagi, dát bisttii guokte beaivvi. Kursa lei čadnojuvvon sosiologiija ja sosiálaantropologiija ohppui, ja mus lei fágalaš ovddasvástádus. Lohkanmearis ledje barggut maid earret eará Eivind Bråstad Jensen (1991), Per Fugelli (1986) ja Berit Bongo (1986) ledje čállán. Fealtakurssas gallededje studeanttat ovtta oapmedálu, vuorrasiidsearvvi ja eará báikkiid báikkálaš servodagas, ohcame sámi divššohasa duogáža. [1]

Buohccedivssároahppu Sámi allaskuvllas. Olgeš bealde: Inger Marit Eira (Åhren), Inga Sara, Solbjørg Valio, Berit Inger Anne Henriksen, Ellen Marit Gaup.
(Govva luoikan Solbjørg Valio)		 Oahpahus Hámmárfeasttas, ovttas Hámmárfeastta studeanttaiguin.
(Govva luoikan Solbjørg Valio)

Oahpaheaddji ja dutki sámi studeanttaid gaskkas

Mus ledje golbma rolla dán prošeavttas: Mun ledjen hábmen fágadidaktihkalaš veardádallama. Oahpaheaddjin mus lei ovddasvástádus servodatfágaoahpahusas, ja dutkin čuvvon mun osiid studeanttaid oahpahusas, ja čoggen dieđuid dađistaga. Dalá Allaskuvlaoahpu dearvvašvuođa- ja sosiálafágaráđđi doarjjui evaluerema, ja professor Anton Hoëm lei bagadalli.

Mun čuvvon vuosttaš jahkebeali 1995 buolvvas, de jávken jagi go mus lei mánnáoažžunvirgelohpi – ja de čuvvon studeanttaid loahppa beannot jagi maid oahppu bisttii. Dan botta go mun ledjen eret, de čokkii bargoustit Unni Bente Elde dieđuid, ja galledii studeanttaid Guovdageainnus.

Čuovvovaččat áiggun mun siteret evaluerenraporttas čalmmustahttit sihke vejolašvuođaid ja hástalusaid dán prošeavttas. Oanehis deaivvadeapmi luohkáin gehččon mu dáža čalmmiiguin:
Golggotmánu 9.b. 1995 vulgen mun oktan ovttain fágaoahpaheddjiin Guovdageidnui čađahit luohkkálatnjaáicama dan unna jovkkožis Sámi allaskuvllas. ... Beaivválaš giella lei sámegiella, muhto buohkat jorgalit álkit dárogillii go fuobmájit ahte guossi hupmá dušše dárogiela. Luohkkálatnja lei unni ja seaggi, ja lei 2. gearddis.

Oahpaheaddji gii logaldalai, lei dárogielat. Muhto studeanttain ledje juo leamaš eará guovdageaidnolaš oahpaheaddjit geat oahpahedje sámegillii.

Mun jearan studeanttain movt sii vásihit ahte sámegiella adno oahpahusas: Okta studeanttain vástida: «Go oahpaheaddji hupmá sámegiela, de lea geahppasit, go de sáhtán čállit dan botta go gulan, go dat lea mu eatnigiella mii adno – bealjit besset vuoiŋŋastit.»

Siskkáldasat allaskuvllas (Hámmárfeastta dearvvašvuođafága ossodagas) ledje máŋggas geat reagerejedje go studeanttat hupmet sámegiela oahpahusas. Dása jáhkán sivvan go áigumuš lei ovddemus buoridit buohccidivššárváilivuođa Sis-Finnmárkkus, ahte dát sáhtii mielddisbuktit ahte studeanttat hupmet sámegiela oahpahusas, dan eai lean gallis jurdilan. Orui vajálduvvon ahte guovlulaš allaskuvlastivra lei juste bidjan Sámelága giellanjuolggadusaid oahpu álggaheami vuođđun. Ossodaga hálddahus beroštii eambbo geográfalaš hehttehusain, ja das movt daid sáhtášii garvit DGT bokte. Jietna/govvastudio geavahuvvui prošeavttas – muhto áigumuš geavahit DGT viidát ii devdojuvvon go ledje beare heajos rusttegat.

Nuppi beaivvi lei studeanttain prošeaktabargu. Bargu bisttii miehtá beaivvi, ja ovdanbuktin lei nuppi beaivvi. Studeanttat ráhkkanedje prošeavtta sámegillii ja ovdanbukte dárogillii. Munnje gii lean dárogielat lei veahá amas dárkot go hupme sámegiela joavkkuin. Ovdanbuktin lei dego almmustus ja das lei buorre fágalaš kvalitehta.

Hárjehallan Guovdageainnu dearvvašvuođaguovddážis: Solbjørg Valio ja veahkkedivššár Annbjørg Dorgli Hætta.
(Govva luoikan Solbjørg Valio)		 Boddu Sámi allaskuvlla kantiinnas. Gurut bealde: Anne Kirsten Anti, Solbjørg Valio, June Turi, Berit Bongo, Else Kvamme, Astrid Rasdal Kemi, Inga Sara.
(Govva luoikan Solbjørg Valio)

Sámegiela geavaheapmi joavkkuin bijai dutki rolla geahččalussii, movt sáhtán mun árvvoštallat juoidá maid in ipmir? Mun mearridin ahte mun ferten gierdat dán ovtta áiggi. Studeanttain lei sámegielat oahpaheaddji, gii sáhtii čuovvut mielde maid studeanttat digaštallet. Munnje šattai vel čielgaseabbon man dehálaš sámi giella lei dáidda studeanttaide, ja dat fertii leat deháleabbo go dat ahte mun šadden duogábeallái, mun oidnen kvalitehta dađistaga. Maŋŋil galge sámegielat studeanttat ovttastallat dárogielat divššohasaiguin ja bargoustibiiguin dáža oktavuođain, ja dat manai hui bures.

Dalle go 30 studeantta Hámmárfeasttas fitne Guovdageainnus, sii ožžo biđđosa lávus Suohpatjávregáttis. Govas oahpaheaddji Randi Bratland ja studeanttat Solbjørg Valio ja Ellen Marit Gaup.
(Govva luoikan Solbjørg Valio)		 Oahpaheaddjit oahpaheami loahpas Hámmárfeasttas. Gurut bealde: Petra Larsen Olsen, Berit Bongo, Else Kvamme, Gudrun Nilsen, Grete Mehus, Randi Bratland
(Govva luoikan Solbjørg Valio)

Sámi biras doarjjan dáža oahpahusain deaivvademiin

Buot studeanttaide lea stuora hástalussan ja gáibideaddjin váldit buohccidivššárrolla, ja maiddái huššan muhtin áiggiid. Muhto guovttekultuvrrat studeanttaide lea dasa lassin hástalussan giella ja kodat mat earáide leat diehttelasat árgabeaivvis. Huša ii galgga garvit buot návccaiguin, dat sáhttá movttiidahttit go addá muhtin muddui hástalusa. Muhto go šaddá eanet go okta olmmoš gierdá, de ii leat buorre ja sáhttá váikkuhit dasa ahte olmmoš ii oza ohppui dahje ii nagot čađahit oahpu. Danin ferte leat oktasaš ovddasvástádus heivehit skuvlavuogádaga nu ahte unnitloguálbmogat maid ožžot vejolašvuođa vázzit oahpu. Finnmárkku allaskuvlla ja Sámi allaskuvlla bargit ožžo áigái praktihkalaš ovttasbarggu álggahit desentraliserejuvvon oahpu sámi guovllus. Gaskkalaččat lea dás leamaš dadjamuš oadjebasvuhtii mii studeanttain lei go sáhtte čájehit iežaset goappašiid beliid oahppodiliin.

Midjiide geat eat leat guovttekultuvrragat, lea lunddolaččat váttis ipmirdit movt lea doaibmat guovttekultuvrragin. Mun áiggun dan sivas máŋgga dáfus doallat vejolažžan ahte sáhttá leat iešguđet ládje olbmos olbmui, ja ahte mii galgat álo árvvoštallat garrasit dáid čilgehusaid. ...

Kultuvrralaš heiveheapmi sáhttá dovdot huššan, gos kultuvrrat ovttat ládje molsašuddet, gaskkal oahppása ja apmasa – ja gos badjelis namuhuvvon faktorat (ja earát) váikkuhit. Eatnigiela geavaheapmi váikkuha sáhka ahte dát vásihuvvo oadjebassan ja ulbmillažžan.

Bruk av morsmålet spiller en rolle for at dette skal oppleves trygt og meningsfullt.

Dat ahte beassá leat guovttekultuvrrat barggus mielddisbuktá min vásihusaid mielde ollu hábmennávccaid, ja dagaha ahte oahppu šaddá lahka ja áigeguovdil ohppiide.

Mu dieđuin boahtá ovdan ahte máŋga studeantta eai livčče álgán buohccidivššárohppui jus ii livčče biddjon ruovttubáikái ja Sámi allaskuvlii. Muhto dán sáhttá maid dahkat eará ládje. Guovttekultuvrratvuohta ii leat ágga dasa ahte juohke suohkanis galgá leat sierra oahppu.

Seammás lei hástalussan čađahit oahpu unna jovkkožis guhkkin eret váldoskuvllas Hámmárfeasttas. Buohccidivššárstudeanttat dovde ahte ledje unnán fágalaš digaštallamat eará studeanttaiguin dahje bargiiguin Sámi allaskuvllas. Orui dego sidjiide lei buoret boahtit Hámmárfestii loahpageahčen oahpu, vaikko ledje muhtin hástalusat go ledje guokte allaskuvlla oahppobáikin. Servodatfága fealtakurssa oktavuođas (Bratland, Bongo 1999) ožžo Guovdageainnu studeanttat Hámmárfeastta studeanttaid guossin (30 olbmo) ja dan dieđihedje buohkat ahte lei positiivvalaš oassi.

Dáža buohccidivššároahpu ja ealli sámi servodaga deaivvadeami lei gelddolaš áicat, ja mun behtohallen go prošeakta ii jotkojuvvon. Desentraliserejuvvon fálaldat mii lei biddjon Sámi allaskuvlii Guovdageainnus heaittihuvvui 2001:s. Dása ledje máŋga siva: Ođđa njuolggadusat gáiddusoahpuid organiseremii ja álggaheapmái main stáhta allaskuvllain lea fágalaš ovddasvástádus (1996) mearkkašii ahte allaskuvllat eai sáhttán fállat fásta desentraliserejuvvon oahpahusa ovtta oahppobáikái, daid fertii lávdadit. Dasa lassin lei Regiovnnalaš allaskuvlastivra ásahan dán fálaldaga, áiggis goas dan njealji allaskuvllas Finnmárkkus, oktan Sámi allaskuvllain, lei oktasaš stivra. Ii lean šat nu maŋŋil allaskuvlaođastusa 1995:s. Allaskuvlavuogádat ollii maid áigái mas beaktilvuohta ja ekonomiija deattuhuvvo (NOU 1988: 28 Med viten og vilje) ja dát váikkuhii Finnmárkku allaskuvlla hálddahussii, geat oaivvildedje ahte ii leat studeantavuođđu joatkit Guovdageainnus.

Go fálaldat sirdojuvvui nogai maid allaskuvllaid ovttasbargu. Ođđa desentraliserejuvvon fálaldagain lei seamma fokus go vuođđooahpahusas Hámmárfeasttas, iige lean sámegielat bagadalli praktihkalaš oahpahusas iige oktage sámegielat čuovvunoahpaheaddji, ja sámi sisdoallu hábmejuvvui studeanttaid ja oahpaheddjiid iežaset beroštumiid mielde. Fealtakursa jotkojuvvui, ja muhtumin geavahuvvui giellalága suohkaniin.

Čájehuvvui ahte ii lean buorre seaguhit sámegiela desentraliserejuvvon vuogádagain danin go doaba desentraliserejuvvon ii lean čielggas sámi sisdoalu ektui. Desentraliserejuvvon buohccidivššároahppu Sis-Finnmárkkus lei duohtavuođas sámi buohccidivššároahpu ovdavázzi. Go heaittihedje fálaldaga, de bissehuvvui ollu ovdánahttinbarggus sámi fuolahusdiliin. 2008:s vuođđudedje ođđa desentraliserejuvvon fálaldaga Porsáŋggu gielddas Sámedikki doarjagiin. Fágaplánas čuožžu ahte fálaldagas galgá leat sámi čalmmusteapmi, muhto lea ain bargu hábmet čalmmustahttima sihke teorehtalaččat ja praktihkalaččat.

Sáhttá go Finnmárkku allaskuvla oažžut erenoamáš ovddasvástádusa sámi fuolahusbargguide?

Vásáhusat čájehit ahte Finnmárkku allaskuvla nagoda ásahit sámi buohccidivššároahpu, ja seammás čájehuvvo maid ahte sámi giella ja kultuvra leat stuora hástalussan. Sámi sisdoallu ferte almmolažžan dahkkojuvvot vai lea oktasaš ipmárdus mii sámi sisdoallu galgá leat buohccidivššároahpus. Danin lea dárbbašlaš ovttasbargat ásahusaiguin mat máhttet veardádallat sámi buohccidivššároahpu fágaplána: Dát leat nugo Máhttodepartemeanta (rámmaplánarievdadeapmi), Sámi allaskuvla, Sámediggi ja Finnmárkku allaskuvla, Dearvvašvuođafága ossodat. Dákkár fágaplána sáhttá leat vuođđun sihke golmma jagi ja njealji jagi ohppui, sorjavaš das man ollu studeanttat leat áiggis áigái, ja sii sáhttet sirddašuvvot miehtá giellaguovllu. Ferte maid bidjat formálalaš gáibádusaid sidjiide geat galget leat bagadallit ja oahpaheaddjit sámi buohccidivššároahpus, vai oahppu sihke teoriijas ja praksisis sáhttá leat vuođđuduvvon dutkama nala. Áigi ja báiki ferte láhččojuvvot vai sáhttá vuodjudit iežas bargui bidjat sániid árbevirolaš máhttui dearvvašvuođasuorggis.

Finnmárkku allaskuvla ferte mu oaivila mielde dáinna duogážiin oažžut erenoamáš ovddasvástádusa sámi fuolahusbargui ja buohccidivššársuorggi dutkamii.

Girjjálašvuohta:
Bongo, Berit: Sykepleie som mellommenneskelig aspekt Sámi medica 3/1986
Bratland, Randi C / Bongo, Berit A.: Sykepleierutdanningen og den lokale utfordring. Evaluering av desentralisert sykepleierutdanning i Indre Finnmark fra 1995– 98. » HiF - Forskning 1999:11
Dobson, Susan M: Transcultural Nursing – a contemporary imperative Scutari Press, London 1991
Fellessekretariatet: Rammeplan for 3-årig grunnutdanning i sykepleie. August 1987. Ajourført 10/1-89
Fuggeli, Per: Skjulte helsebehov hos samer Sámi medica 3/1986
Hoëm, Anton: Tradisjonskunnskap og det samiske utdanningssystem. Foredrag holdt ved Urbefolkningskonferanse i Kautokeino 28.10.1996
Jensen, Eivind Bråstad: Fra fornorskningspolitikk mot kulturelt mangfold. Nordkalottforlaget 1991.
Kirke-, Utdannings- og Forskningsdepartementet: Nye retningslinjer for organisering og igangsetting av fjernundervisningsstudier med statlige høgskoler som faglig ansvarlig. 06.12.96
NOU 1988: 28 Med viten og vilje
NOU: 1995:6 Plan for helse- og sosialtjenester til den samiske befolkning i Norge.
Redfield, R, Linton, R and Herskovits: Memorandum on the study of acculturation. American Anthropologist 38, 149–152
Sameloven av 12. juni 1987. Samelovens språkregler.

[1] Eanet dán birra lea válddahuvvon evaluerenraporttas Sykepleierutdanningen og den lokale utfordring 1991 rájis, maid Randi C. Bratland lea čállán, oktan Berit Bongo vehkiin.

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 6-girjjis