Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 5. Davvi Girji 2011.

Anny Balto Somby:

Sámi joatkkaskuvlla dearvvašvuođaoahppu

Svein Lund lea jearahallan

Anny Balto Somby
(Govva: Svein Lund)

Anny Balto Somby lea riegádan 1952:s ja bajásšaddan Kárášjogas. Son váccii joatkkaskuvlla Girkonjárggas ja Kárášjogas ja buohccedivššárskuvlla Hámmárfeasttas, mas gearggai 1982:s. De son barggai guokte jagi buohccedivššárin Kolvereidas Trøndelagas, dan maŋŋá son lea bargan Kárášjogas. Doppe son lea bargan dearvvašvuođaguovddážis, ruovttubuohccedivššárin, ja maiddái bargan borasdávdasearvvis (Kreftforeningen).
1995 rájes son lea leamaš Sámi joatkkaskuvllas Kárášjogas, gos son lea oahpahan dearvvašvuođa- ja sosiálafága vuođđokurssa ja veahkkedivššár ja ambulánsa joatkkakurssa. Dan botta son lea gazzan pedagogihkkaoahpu ja máŋggakultuvrrat áddejumi.

Vuođđoskuvla ja joatkkaskuvla

– Mun ledjen nu gohčoduvvon márkančivga. Ruovttus hálaimet eanaš sámegiela, muhto mis ledje ollu dárogielat ránnját. Stohken dárogielat mánáiguin ja máhtten oalle bures dárogiela ovdal go álgen skuvlii. Dat mearkkaša ahte áddejin ja hállen, vaikko ii lean áibbas grammatihka mielde. Ledjen dálonmánáid klássas ja mis ledje dušše dárogielat oahpaheaddjit. Oidnen man váttis dilli lei mánáide geat eai máhttán go sámegiela. Máŋggas čuldojuvvojedje, fertejedje vázzit guokte jagi vuosttaš luohkás.

Go gergen vuođđoskuvllas, de ii lean vel joatkkaskuvla Kárášjogas. Danin álgen Girkonjárgga gymnásii ja vázzen vuosttaš jagi doppe. Go jagi maŋŋil álggahuvvui Kárášjoga gymnása, de fárrejin ruoktot ja vázzen guokte maŋimus jagi dáppe.

Girkonjárggas fuomášin man ollu negatiiva oainnut dan áigge ledje sámiid vuostá. Lei miessemánu 1. beaivvi ja mun ledjen čiŋadan nu fiidnát go sáhtten sámegávttiin ja vázzen «1. mai-toga». Lei suorggahahtti vásihit ahte gehčče ártegit munnje ráiddus gávtti dihtii. Girkonjárgga gymnásas in ožžon sámegiela fágan. Go ledjen juo geargan vuosttaš jagi sámegiela haga de in válljen sámegiela Kárášjogas ge. Máŋga jagi maŋŋil válden joatkkaskuvlaeksámena sámegielas, muhto in čále nu njuovžilit.

Unnán sámi dearvvašvuođabargit

Finnmárkkus ledje ovdal sihke doaktárat ja buohccedivššárat dábálaččat Lulli-Norggas eret, ja máŋggas ledje dušše leamaš moadde jagi dahje vel oanibut davvin. Máŋgga sámi guovllus eiseválddit eai váldán ovddasvástádusa lágidit dearvvašvuođabálvalusaid, muhto Sámemiššuvdna dat huksii ja hálddašii buohccestobuid ja eará dearvvašvuođaásahusaid. Muittán ahte mu mánnávuođas ledje dušše rivgut geat barge buohccedivššárin Kárášjogas. Ja dat rivgut bovde min dohko Sámemiššuvnna buohccestohpui doallat nu gohččoduvvon «pikeforening» (nieiddaidsearvi) doppe. Oaččuimet bolláid ja kakáo, mat dan áigge ledje albma herskkot. Ja de muittán ahte mis lei vuorbádeapmi miššuvnna várás. Sámemiššuvdna gáibidii ahte sin ásahusaid buohccedivššárat galge leat risttalažžan.

Hámmárfestii álggahuvvui buohccedivššároahppu juo 1960:s, muhto vuosttaš logijagiid ledje unnán sámegielat studeanttat doppe. Vuosttaš sámi oahppan dearvvašvuođabargit bohte Kárášjohkii 1970-logu álggus.

Buohccedivššároahppu

1980:s manai Anny Hámmárfestii vázzit buohccedivššárskuvlla.

– Buohccedivššároahpus eat oahppan maidege sámi diliid birra. Eai ge oahpaheaddjit doppe diehtán nu ollu. Mus lei hárjehallanáigi Kárášjoga dearvvašvuođadivššára luhtte. Dan maŋŋá čállen skuvllas sámi buhcciid dili birra, muhto oahpaheaddji ii sáhttán dárkkistit dan, go ieš ii diehtán maidege dan birra.

Dan áigge ii lean álki leat sápmelažžan Hámmárfeasttas. Álo lei diggon sámi áššiid birra. Ledje dábálaš oainnut ahte sámit ledje heajut go dážat. Vásiheimmet dávjá ahte sihke mánát ja rávesolbmot lohke «helvetes fjellfinn». Muhto dan áiggi lei juste álggahuvvon Sámiid searvi Hámmárfeasttas, ja mun serven dohko. Doppe ledje mielde sihke sámit Sis-Finnmárkkus ja sámit Áltávuonas ja Sállannuori sulluin. Go gergen skuvllas háliidivččen ruoktot Kárášjohkii. Ieš livččen ožžon barggu, muhto mu isit ii ožžon, danin manaime álggos Trøndelágii, gos goappašat oaččuime barggu. Easka go Kárášjohkii álggahuvvui spesialistadoavttirbálvalus de oaččui isit maid barggu, ja fárriime Kárášjohkii, ja dáppe letne orron dan rájes.

Go bargagohten Kárášjogas de lei juo eará dilli. Dál ledje eiseválddit váldán ovdasvástádusa dearvvašvuođabálvalusas. Buohccestohpu lei fylkka hálddus ja dearvvašvuođabuohccedivššár ja boarrásiidsiida ledje gieldda hálddus. Dalle ledje juo ollu sámit geat barge doppe. Ieš bargen guhká buohcceossodagas ja ruovttubuohccedikšumis, buohccedivššárin ja ossodatjođiheaddjin.

Formálalaš ja eahpeformálalaš dearvvašvuođabargu

– Vaikko ovdal ledje unnán sámit geain lei formálalaš dearvvašvuođaoahppu, de ledje dattetge sámit geat máhtte veahkehit buhcciid. Kárášjogas ledje muhtin olbmot geat máhtte buoridit. Sáhtte vara bissehit, spárttuid váldit eret ja dálkkodit eksema. Ledje muhtin čiegusvuođat, nu ahte in dieđe juste mo sii dahke, muhto geavahedje goit gunaid spárttuid vuostá ja bihka eksema vuostá.

Bealljebákčasa vuostá geavahedje sávzzaullu ja beatnatguolggaid. Čalbmevearkka vuostá galggai bassat guččain ja ájačáziin. Gáhčči lei buorre háviid vuostá ja sieđgaostu nuorvvu vuostá.

Olbmot sáhtte mannat guhkás vai beassat buoremus buorideddjiid lusa. Muittán ahte mu nuorravuođas ledje muhtin beakkán buorideaddjit Deanus, ja olbmot sáhtte mannat Kárášjogas gitta Deanodahkii ja Juovlavutnii.

Dearvvašvuođabargiide lea dehálaš diehtit ja váldit vuhtii ahte sámi guovlluin lea ain ealli eahpeformálalaš dearvvašvuođaárbevierut. Danin lea vejolaš ahte buohccit maiddái ohcet veahki guvhlláriin dahje buorideddjiin dearvvašvuođaásahusaid olggobealde. Ovdal dat lei dakkár čiegus ášši maid buohccit eai duostan muitalit doaktárii eai ge buohccedivššárii. Muittán ahte 1980-logus bovdii Sámi doaktáriid searvi buorideaddji Valle Fanasgiettis sin čoahkkimii ja dalle mii hállagođiimet jitnosit dan birra. Dan maŋŋá duste maiddái eará dearvvašvuođabargit hállat dan birra.

Oahpaheaddjin

1995:s jerre joatkkaskuvllas sáhtán go mun álgit dohko dearvvašvuođafágaid oahpaheaddjin. Gažaldat bođii hui vuohkkasit munnje, go ledjen ožžon čielgeváttuid máŋga jagi buohccedivššárbarggu maŋŋá, ja livččii váttis munnje joatkit dakkár barggus.

Sámi joatkkaskuvllas ledje leamaš dearvvašvuođa- ja sosiálafágat juo 1982 rájes. Álgojagit dat lei oassin 2-jagáš «kombinert grunnkurs», mas 2 jagis oahppit ožžo dearvvašvuođa- ja sosiálafága vuođđokurssa ja dábálašfága vuođđokurssa. Dat ii bistán guhká, farga šattai buiga dearvvašvuođa- ja sosiálafága vuođđokursa. Maŋŋil bođii veahkkedivššár JK1 ja fas veahkkedivššár JK2. Oahpaheaddjit geat leat leamaš dán suorggis leat sihke sámit ja dážat, muhto dat geat bohte olggobealde ledje ovdal bargan dearvvašvuođabálvalusas sámi guovlluin ja ledje integrerejuvvon sosiálalaččat ja dađistaga maiddái gielalaččat. Dál mii leat njeallje oahpaheaddji dearvvašvuođaossodagas. Guovttis máhttiba bures sámegiela, ja sáhttiba geavahit dan buot oktavuođain. Guovttis fas máhttiba oalle bures, muhto eaba geavat giela oahpahusas.

Dearvvašvuođa- ja sosiálafágaoahppit Laila Labba ja Per Egil Kroken ovttas oahpaheddjiin Mary Helene Stueng.
(Govva: Svein Lund)

Sámi ja dáža oahppit

– Álggu rájes lea leamaš sihke sámegielat ja dárogielat oahppit, ollu sámegielat oahppit, ollu dárogielat sámit, maiddái rivgooahppit, muhtimat Lulli-Norggas eret. Muhtin jagiid mis leat maiddái leamaš sámi oahppit Suoma bealde, geat eai leat máhttán nu ollu dárogiela. Nu ahte dovddan ahte duođaid dárbbašan goappašiid giela go barggan oahpaheaddjin. Dávjá lean ferten geavahit guokte giela bálddalágaid, ja ferten mieđihit ahte dat gáibida ollu návccaid. Go oahpaheaddji ieš ii leat oahppan fága sámegillii, de lea váttis gávdnat sániid sámegillii.

Maid dearvvašvuođabargi berre diehtit

– Dearvvašvuođaoahpahusas mii leat deattuhan maid dearvvašvuođabargit geat galget bargat sámi buhcciiguin berrejit diehtit vai gulahallat bures. Ovddamearkka dihte mo diehtit mieđiha go buohcci vai lea go son duođaid nuppi oaivilis: Dáža birrasis, ja oahppogirjji mielde, de dulkojuvvo dábálaččat nu ahte jus buohcci lea jávohaga, de mieđiha. Muhto nu ii leat sámi árbevierus, jus lea jávohaga, de dávjá mearkkaša ahte ii mieđit. Sáhttá maiddái leat váttis dearvvašvuođabargiide dulkot vástádusaid nugo «a-a» ja «m-m».

Borramuš lea hui dehálaš dearvvašvuhtii ja sámi buhcciide lea dehálaš ahte sii ožžot borramuša maid dovdet ja liikojit. Dat buorida loaktima ja dainna maiddái dearvvašvuođa. Ovdal lei nu ahte boares olbmot eai lean hárjánan borrat šattuid, dál leat measta buohkat hárjánan dasa. Dearvvašvuođaguovddážis sii leat dál ollu čeahpit go ovdal beroštit das maid buohccit háliidit borrat.

Oahppoplánat

Dearvvašvuođaoahppu čuovvu našunála oahppoplánaid, mat leat seamma miehtá Norgga. Ja go našunála oahppoplánat rievdaduvvojit, de fertejit sámi skuvllat čuovvulit. 1999/2000 iskkai Sámi Instituhtta mo Ođastus 94 lei váikkuhan sámi joatkkaskuvllaide, ja Anny lei daid gaskkas geat muitaledje dutkiide mo dilli lei dearvvašvuođa- ja sosiálafágain. Oahpaheaddjit muitaledje ahte oahppoplánat eai namuhan sámiid erenoamážit, muhto baicce deattuhedje «norske tradisjoner». Nuppi dáfus deattuhuvvui kultuvra, ja Sámi joatkkaskuvllas oahpaheaddjit válljejedje dulkot dan buoremus lági mielde nu ahte sámi guovlluin galgá sámi kultuvra leat vuođđun.

Muhto vaikko oahppoplána lei rabas nu ahte sámi joatkkaskuvllas sáhtte dulkot dan iežaset vuogi mielde, ii lean oahpaheddjiid mielas dohkálaš ahte eai namuhan sámiid ja sámi buhcciid dárbbuid oppanassiige. Go miehtá riikka sáhttet dearvvašvuođabargit deaivvadit sámi buhcciiguin, ja dalle dárbbašit diehtit maid berrejit dahkat váldit sin dárbbuid vuhtii. Danin namuhedje oahpaheaddjit SI-raportta mielde áššiid mat galggašedje leat mielde oahppoplánas:
«Ovttasbargovuogit ja gulahallan, giela mearkkašupmi, sámi historjá, dulkka geavaheapmi, sámi biebmoárbevierut, árbevirolaš sámi dikšun- ja fuolahusvuogit , mo sámit celket dovdduid, sámi árvvut, kodat ja kulturerohusat.»[1]

Oahpaheddjiid mielas dat berre leat mielde našunála oahppoplánas, jus dat šaddá mielde, de ii lean sin mielas dárbu ráhkadit sierra sámi oahppoplána dearvvašvuođa- ja sosiálafágain. Nu lei dilli go sii muitaledje 1999:s.

– Ozaimet ja oaččuimet ruđa skuvlla FoU-bušeahtas heivehit oahppoplána sámi diliide. Bargagođiimet dainna, muhto eat joavdan nu guhkás dainna ovdal go heaittihuvvui veahkkedivššároahppu, ja de bođii fas ođđa oahppoplána, «Máhttolokten». Ja ferten dadjat ahte skuvlaeiseválddit eai leat váldán sámi oahpaheddjiid oainnu vuhtii. Ii ge Máhttoloktema mielde leat mihkkege sámiid birra našunála oahppoplánas, eat ge ožžon sierra sámi oahppoplána. Ja go ii leat oahppoplánas, de eat ge sáhte čujuhit dasa ja gáibidit ahte dat boahtá mielde oahppogirjjiide.

Oahppogirjjit

Oahppogirjjiid birra muitaluvvui SI- raporttas ahte eai lean sámegiel girjjit, eai ge lean sierra girjjit sámi fáttáid birra. Dábálaš fágaoahppogirjjiin gal ledje moadde linjá sámiid birra, muhto dávjá nu boastut ahte lei vearrát go ii mihkkege. Oahpaheaddjit ledje danin ieža čohkken pearpma mas ledje dakkár dieđut maid dárbbašedje oahpahusas. Sin mielas ii lean dárbu ráhkadit sierra sámi oahppogirjjiid, muhto háliidedje fáddágirjjiid sihke sámegillii ja dárogillii fáttáid birra: Sámi borramuš, anatomiija, sámi kultuvra ja dearvvašvuođadoaibma, dulkon ja giellavuoigatvuođat, sámi álbmotdálkasat.

– Leat boahtán moadde girjjáža dáid fáttáid birra: sámi borramuša institušuvnnas[2]2, guvhlláruššan[3] ja sámegiel oahppogirjjáš dearvvašvuođabargiide[4]. Leat maiddái boahtán moadde sátnegirjjáža[5]. Muhto ain fertet geavahit eanet dárogiel go sámegiel girjjiid. Vuosttažettiin mii dárbbašit girjjiid fuolahusa ja dikšuma birra, ja erenoamážit sámi buhcciid várás. Mii geat dál bargat sáhttit ovdanbuktit iežamet máhttu, muhto dat lea dušše min duohken. Mii geavahit iežamet ovdamearkkaid, muhto jus lea olggobealde oahpaheaddji de sus ii leat veahkki. Mii oahpaheaddjit eat astta bargat oahpponeavvuiguin. Go mii čađahit oahpahusa, de lea eambbo go doarvái midjiide. Dál ii ovttasge oro leame ovddasvástádus dasa ahte mii oažžut oahppogirjjiid.

[1] NSI: Samisk videregående opplæring – rettigheter og innhold. Evaluering av samisk videregående opplæring under Reform 94. Dieđut 7/2000. s. 75
[2] Kristine Grønmo (doaim.): Mearragáttis duoddarii – sámi borramuš institušuvnnas / Fra kyst til vidde – samisk mat på institusjon. Davvi Girji 2004.
[3] Aage Solbakk: Naturen leger. Guvhlláruššan – en innføring i samisk folkemedisinsk tradisjon. Čálliidlágádus 2010
[4] Divššodettiin sámástit. Bruk av samisk språk i pleiesituasjoner. Davvi Girji 2003.
[5] Egil Utsi: Medisinsk lommeparlør: norsk – samisk Davvi Girji 1998.
Egil Utsi & Håkon Jensen: Apotekordliste. Reseptparlør på norsk, samisk og finsk. Davvi Girji 2006

Eará artihkkalat Sámi skuvlahistorjá 5-girjjis