På norskArtihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 4 Davvi Girji 2010.
| Dáruiduhttima dehe sámegieloahpahusa riidu lea dego čađačuovvu oassin sámiid skuvlahistorjjás Norggas, dan rájes juo go eiseválddit álggahedje vuosttaš oahpahusa sápmelaččaide gitta otnážii.
Namahus «dáruiduhttin» adno máŋggain iešguđetlágán sisdoaluin. Lea geavahuvvon dárogieloahpahusa birra sámiide, kvenaide ja eará unnitloguide Norggas. Dán mearkkašumis ii báljo oktage sáhte leat dáruiduhttima vuostá. Muhto eiseválddit leat gaskkohagaid sávvan ahte dárogiella galggai leat unnitloguid áidna giellan, ja ahte eará gielat eai galgan geavahuvvot skuvllas, eai ge girkus eai ge eará almmolaš oktavuođain. Dán girjjis oaivvildit vuosttažettiin dán giellamolsunpolitihka go geavahit «dáruiduhttin»-sáni. Sámiid hárrái dáruiduhttinproseassa mearkkašii giellamolsuma lassin garra deattu dasa ahte galget váldit alcceseaset dáčča kultuvrra, bivttasmálliid, eallinlági ja ealáhusaid. Sáhttá digaštallat man áigá doložis dáruiduhttin álggii. 1851 rájes dat lei čielga mearriduvvon stáhtalaš politihkkan. Muhto juo 1700-logu álgogeahčen fámolaš olbmot barge dan badjelii ahte dárogiella šattašii oahpahusgiellan ja ahte sápmelaččat galggaše molsut giela. Máŋgga áigodagas dat oaidnu hálddašii miššovnnas ja oahpahusas. 1700- ja 1800-loguin lei dáruiduhttin eanas dánskkaiduhttin.[1] Dađistaga rievdaduvvui čállingiella dánskkagielas dálá girjedárogillii, ja dáruiduhttin-sátni lea maiddái geavahuvvon dán proseassa birra, ja jorgaleami birra girjedárogielas ođđadárogillii ja amassániid heiveheami birra dárogillii. Dán artihkkala maŋis čuvvot, oalle bures ortnega mielde, dokumeanttat dehe ovdamearkkat čállosiin main ákkastallojuvvo dáruiduhttima beali dehe dan vuostá, sámegiela geavahusa beali dehe dan vuostá. Daid mii leat deaddilan nu go ledje aviisačálusin, áigečállagiin dehe girjjiin. Mii leat lasihan daidda muhtun álgokommentáraid ja vuolitravdadieđuid, vai dálá lohkkiide livččii álkit ipmirdit daid. Dán álggaheamis mii leat bidjan dokumeanttaid historjjálaš oktavuhtii ja čállán čálliid namaid gassa bustávaiguin. Dán háve mii bisánit ovdal 2. máilmmisoađi álggu. Mot manai dáruiduhttimiin soađi áigge ja dan maŋŋil, dasa mii almmuhit dokumeanttaid Sámi skuvlahistorjjá boahtte girjjis. |
1536:s šattai Norga Dánmárkui gullevaš riikan, dalle go Christian 3. buvttii deike reformašuvnna. Okta bealli Martin Luthera reformašuvnnas lei dat vuođđonjuolggadus ahte buot álbmogat galge beassat lohkat Biibbala iežaset gillii. Muhto go Danmárkkus-Norggas mearridedje bajimus eiseválddit reformašuvnna, de atne dan oktan vuohkin mot nannet gonagasa fámu ja dan guovtti riika oktan riikan. De sii maiddái navde ahte goappašat dat riikkat galge oažžut Biibbala riika gillii, namalassii dánskagillii. Vuosttaš Biibbal dánskagillii bođii 1550:s. Reformašuvnna geažil šattai girku stáhtagirkun mas gonagas lei oaivámužžan. Dat dagahii ahte bismmaide, báhpaide ja eará girkolaš bálvváide lei deháleamos bálvalit Ipmila dehe Gonagasa. Anton Hoëm lea cealkán nu ahte dat bismmat ja báhpat guđet vuoruhedje Ipmila, sii adde sápmelaččaide eváŋgiljoma sámegillii. Sii guđet vuoruhedje Gonagasa, sii adde dan dánskagillii[2] Dát vuostevuohta lea čuvvon girko ja skuvlla dán áiggi rádjái.
 |
|
1707:s sáddii gonagas čállosa mas gohčui bismma Peder Kroga «1) bidjat moadde nuorra teologa almmolaš bálkká ovddas orrut 1–2 jagi sámi eatnamis vai oahpaše sámegiela, ja de máhtáše sárdnidit álbmogii sámegillii ja dasto maŋŋil biddjot virgái sámi báhppan, 2) cegget skuvlla sámi nuoraide ja doppe oahpahit sámi bártnážiidda katekismusa ja latiinnagiela.»[4]
De ges bisma ii lean mielas dasa, son oaivvildii sápmelaččat galge hárjánit ipmirdit dánskkagiela, eai informahtorat galgan dárbbašit máhttit sámegiela. Go Miššonvirgegoddi dasto álggahii miššonbarggu mas Thomas von Westen lei jođiheaddjin, de riidališgohte das mot galge miššoneret ja man gillii galge oahpahit. Bisma ja miššonjođiheaddji sáddiiga goabbat reivve miššonvirgegoddái ja váiddiiga goabbatguommiska, muhto dat reivvet gal leat vissa mannan duššái dalle go Københámmana gávpot bulii 1700-logu loahpageahčen. Dain čálusosiin maid diehtit lea seahkálassii dánskagiella ja latiinnagiella. Krog čállá ahte son ii doaivvo «de felice Finnorum Lapporumqve noviter instituta catechisatione prolytismo» (lihkostuvvá oažžut sápmelaččat dahkat jorgalusa dainna gieskat álggahuvvon kateketiseremiin.)[5]
 |
Thomas von Westena eatnigieloahpahusa jurdagiid mielde jorgalii su miššoneara Morten Lund Luthera uhca katekismusaža sámegillii. Dát lei vuosttaš sámegiel girji mii ilmmai Norggas. |
 |
|
Harboe maŋis šattai Fredrik Nannestad bisman ja miššonhoavdan. Son oinnii 1752:s dan surgadis dili ahte ii oktage báhppa máhttán sámegiela, ja seamma jagi son lágidii Seminarium lapponicum vuođđudeami. Dan seminára jođiheaddjin lei Knud Leem, ja mii deaddilit dás oasi su Gjet-Kirjatzh, mii bođii 1764:s.
1774:s šattai dánskalaš Markus Frederik Bang bisman, ja son lei birgemeahttun garra sámegiela vuosttaldeaddji ja dajai ahte Ipmil ii gula sámegiel rohkosiid. Son daguhii ahte Seminarium lapponicum heaittihuvvui gonagasa mearrádusain 1774:s, ja das daddjo: «... Seminarium lapponicum lea heaittihuvvon, ja dasto galgá dárogiella šaddat sápmelaččaid giellan nai, ja nuorat galget gohččojuvvot oahppat risttalašvuođaset dárogillii.»[11] Bang lei nu garas gohččut dárogiela (dánskkagiela) oahpahusgiellan ahte son skuldui báhpaid ja miššonearaid geat ain atne sámegiela searvegottiineaset, ja son bearráigeahčai čavgadit ahte gonagaslaš «Gohččun ahte sámi nuorat gohččojuvvojit oahppat risttalašvuođaset dárogillii, galgá čuvvojuvvot»[12]
Son guhte šattai bisman Banga maŋis, Johan Christian Schønheyder, vuosttaldii maiddái sámegiela hui garrasit. Čilgehusastis gonagassii juovlamánu 18.b. 1790 son čállá: «Maŋŋel gonagaslaš gohččuma skábmamánu 3.b. 1774 mainna Seminarium Lapponicum heaittihuvvui, de lea ja berre leat mearriduvvon, ahte lea áibbas duššás bargu oahpahit sápmelaččaide risttalašvuođa sámegillii, ja nu maiddái dikšut sin giela dan dáfus. Danne go sin giella ii leat adnon iige heivehuvvon vuoiŋŋalaš jurddašeapmái, dat ii dohkke earágo dan oinnolaš moatti dillái maid dat oahppameahttun olbmot dárbbašit sin ovttageardánis gáržžes luonddugeavahusas ja gorutbargguin.»
Sivvan sápmelaččaid diehtomeahttunvuhtii ja vátna risttalašvuhtii logai son «dat bahálačča giella mii doalahii Ipmilbálvalusa ja oskkolaš oahpahusa sis eret.» ja son cuiggodii báhpaid go «čigŋáivuođaineaset ledje ráhkásnuvvan sápmelaččaid gillii.».
1800-logu álggus ledje máŋga dáhpáhusa mat váikkuhedje sápmelaččaid oahpahussii. 1804:s juhkkojuvvui Nidaros bismagoddi guovtti sadjái, šattai sierra bisma «Nordlánddaide ja Finnmárkui». Miššondoaibma lei guhká juo bieđganaddan, ja eanas miššonguovlluin ledje ordinerejuvvon báhpat ja oahpaheaddjit váldán dan doaimma badjelasaset. 1812:s celkkii miššonvirgegoddi alddis eret sápmelaččaid miššonerema ovddasvástádusa, ja maŋemus miššoneara luobai 1814:s, dan jagi go Norga beasai iešstivrejeaddjin ja maŋŋil ovttastuvvui Ruoŧain. Dánskaáigge stivrii miššonvirgegoddi Københámmanis miššovnna ja skuvllaid, ja dan guovddáš Norggas lei Troandimis. De šattai Girko- ja oahpahusdepartemeanta Christianias [13] doaimma bajimus eiseváldin, ja bismagoddi, mii galggai doaibmat eanas sápmelaččaid guovdu, biddjui Alstahaugii, ja maŋŋil Romssa gávpogii.
 |
Guokte bismma geain lea iešguđet oainnu sámegielas: G.b. Johan Christian Schønheyder O.b. Mathias Bonsach Krogh |  |
Báhpaguovttos Peter V. Deinboll ja Nils V. Stockfleth dat leigga ođasteami njunnožis, ja de dahkkoje ollu sámegiel oahppogirjjit mat váldoje skuvlla atnui. Álgoáiggiid dorjo Christiania ja Stockholma eiseválddit sudno ollásit. Ee. dajai Ruoŧa-Norgga gonagas Carl Johan ahte oahpahus galggai sápmelaččaid eatnigillii, «Ipmila iežas addin giella álbmogii galggai Ipmila várjalusa hálddus boahtteáiggis»[15]
Dáruiduhttima áŋgirat goitge eai eisege lean vuollánan, ja Stockfleth šattai gierdat ollu garra vuostehágu. Ovdamearkan dasa lea dat namakeahtes čálus mii lei Tromsø Tidende-aviissas nr. 73-1840: «Go dál obage beroštit sápmelaččaid gielas lea aivve ja dušše ovtta olbmá sivva, son guhte lea rahčagoahtán dan johtti álbmoga ovddas. Muhto ollugat eahpidit lea go dálá ráđđehusa dahku politihkalaččat riekta, nu go maiddái lea luonddu iežas vuostá doalahit dakkár giela heakkas man hupmet dušše dat olbmot geat garraseamos lági mielde vuosttaldit bisánit dáluássin geat mákset servodahkii vearu.»[16]
1800-logu gaskkamuttus de fas jorggihii ášši nuppe guvlui. Ovdamearkan dasa mot dáruiduhttima árjjalaččat barge, de leat mii dása váldán guokte reivve mat leat čállon 1850-logu loahpageahčen. Dan ovddibu lea Romssa fáldi Martinus Drejer sádden Romssa seminára hovdii. Dat nubbi, mii leat dan ovddibu joatkkan, lea seminárahoavdda Fredrik Hvoslefa reive Bismagoddedirekšuvdnii seamma áššis.
 |
Jens Andreas Friis (Gova luoikan Riksarkivet) |
Ollu sápmelaččat maiddái vuosttaldedje dáruiduhttima. 1800-logu loahpageahčái lea dat vuosteháhku duođaštuvvon unnán. Sivvan dasa lea ea ea go sápmelaččat eai báljo máhttán čállit, sis lei unnán skuvlaoahppu, ja sis váilo dieđihangaskaoamit maidda sii livčče sáhttán čállit oaiviliideaset. Okta dain hárve dokumeanttain 1800-logus mas njuolgá oaidná sámiid vuostehágu dáruiduhttimii lea dat reive man John Samuelsen čálii 1896:s iežas skuvlabiire ovddas Deanu gildii.
1873 rájes bohte eanet sámi aviissat, ja dain sáhtte sápmelaččat cealkit oaiviliideaset stivrema ja dakkáriid birra, áinnas skuvlapolitihka. Dat aviissat mat ovddemusta ledje sámepolitihkalaš gaskaoamit, heaittihuvvoje dušše moadde jagi maŋŋil, dušše risttalaš aviisa Nuorttanaste lea ceavzán 1879 rájes dássážii. Dan aviissas mii leat ge čuohpastan 6 oanehis čállosa 1902–09 áigodagas, mat buohkat fallehit dáruiduhttinpolitihka.
Veahá maŋŋil oidnogođii dáruiduhttima vuosteháhku maiddái girjjiin. Oalgguhančállosis Fornorskningen i Finmarken (Finnmárkku dáruiduhttin) leat mii váldán guokte čállosa maid leaba čállán sámi oahpaheaddji Anders Larsen ja dáru oahpaheaddji Johannes Hidle.
Dáruiduhttit bealuštedje iežaset garrasit, sihke aviissain ja girjjiin. Ovdamearkan dasa leat mii válljen diktačálli Nils Collett Vogt ja finnmárkolaš politihkkára Bjarne Hofseth.
Sihke sápmelaččat, láddelaččat (kveanat) ja dáččat vuosttaldedje garrasit 1920- ja 30-logu dáruiduhttima, ja mii leat dás válljen ovdamearkan láddelačča Johan Beronka ja dáčča Hans Vogt. Finnmárkku skuvladirektevra Christen Brygfjeld dustii garrasit sudno cuiggodusaid, ja mii leat dása váldán guokte vástádusa sus.
Artihkkaliin mat dás leat čállon oaidná vuosttažettiin makkár almmolaš digaštallan lei dáruiduhttima ja sápmelaččaid oahpahusa dáfus. Skuvla lei dehálaš oassin dáruiduhttimis, muhto go lei oanehis oahpahusáigi ja heajos skuvladilálašvuođat, de ii nagodan skuvla okto doaimmahit beaktilit dáruiduhttima. Dan oaidná das go golai nu guhkes áigi dan rájes go stáhta mearridii dáruiduhttima, dassážii go giellamolsun doaibmagođii duohtadilis. Dáruiduhttinpolitihkka lei álgobáliid čielgasepmosit celkon oahpahusvuogádagas, muhto dat dovdogođii dađistaga eará servodatosiin maiddái, omd. suohkaniid ja stáhtalaš hálddahusain, dearvvašvuođavuogádagas, ealáhusaid hálddašeamis, omd. eanadoalus, boazodoalus ja guolástusain, gávppašeamis ja industriija ovdánahttimis. Buot dát dagahii ahte sápmelaččat ja eará ássit dán riikkas jáhkkigohte ahte sámi kultuvrras ja sámegielas ii lean boahtteáigi ja ahte dat baicca hehttii buresbirgejumi, oadjebasvuođa, olmmošvuođa ovdáneami ja servodahkii oassálastima. Dát ollislaš bággodovdu oaččuhii eanas sápmelaččaid «válljet» eará giela ja kultuvr ra boahttevaš buolvvaidasaset.
Dán oasi dokumeanttat čájehit dan áiggi mii nogai jur ovdalaš 2. máilmmisoađi. Digaštallan goitge bisttii sihke soahteáigge ja soađi maŋŋil, ii ge leat nohkan vel otná dán beaivve ge. Daid ođđaset áiggiid dokumeanttaide mii máhccat dán ráiddu čuovvovaš girjjiin.
[1]
Eará artihkkalat girjjis Sámi skuvlahistorjá 4
1700-logus lei stuora oassi ámmátásahusas ja girkolaš oaivámušain Norggas dánskalaččat, ja sii hupme maiddái dánskagiela. Dánska čálagiella buori muddui báinnii servodaga bajitgearddi giela, ja ollugat hupme dan mii gohčoduvvui «luhkkárdánskagiellan», sii hupme nu go čálagiella, muhto sis ledje norgalaččaid jietnadagat. Nu ahte dat giella mii báinnii sápmelaččaid dáruiduhtidettiin lei áibbas eará go dat maid norgalaččaid báikegottiid álbmot humai.
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]