På norsk

Artihkal girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2. Davvi Girji 2007.

Frank A. Jenssen:

Oajvveskuvrremiehttim vuodoskavlån

Oasse girjes Saltbingen

Julevsábmáj: Kaia Kalstad

Frank A. Jenssen (Foto: Maja J. Malnes)

Romádna Saltbingen almoduváj Aschehoug forlagan jagen 1981, ja moaddi almoduváj. Nuppát bielen 3. lågon girjje vuosádaladuvvá nav: “ Almma ja moatte láhkáj suorgganahtte histåvrrå avta sámefamilja birra, gåktu sij hæhttujin ráhtjat vaj rijbbi goappátjaga rubbmelattjat ja kultuvrralattjat. Subtsas Saltbingenin dáhpáduvvá Divtasvuonan 1950- ja 60-lågon. Dáppe viessu sáme giedas njálmmáj, muorjjimis, låddebivdos ja vehik guollimis – bargov åhtsåmin majt e oattjo dajna gå látte vuostak oadtju. Oalle láhkáj ja nierbagit gåvviduvvá sámij låsså árggabiejvve, sijá iebdesvuodadåbddo, valla aj sijá mihásvuohta ja sijá jálosvuohta. Frank A. Jenssen (r.1952) Tarjej Vesaasa álggobálkkáv dán romána åvdås oattjoj. Sån la iesj bajássjaddam Gásluovtan Divtasvuonan, ja buoragit dåbddå birrasijt majt gåvvit Saltbingenin”. Tjálle l aj 10 ietjá girje tjállám, duola degu Lofåhta ja lofåhtaguollima birra, sválesbivdo birra, ja semænntabargo birra Divtasvuonan, ja de románav Lengselens år. Duodden la aj oassálasstám moatten antologian. Saltbingen le ieññilsgiellaj jårggåluvvam, ja le guovte girjálasjvuoda oajvvefáhkabargon analyseriduvvam. [Geir Zakariassen: Litteratur som etnopolitisk uttrykk : en analyse av to nordnorske verk i lys av den samiske revitaliseringen. Universitetet i Tromsø, 1994 Vivian C. Aira, : Å knuse et ørneegg... : Frank A. Jenssens roman Saltbingen sett fra et ideologikritisk perspektiv. Hovedoppgave. Universitetet i Tromsø, 1999 ] Frank A. Jenssen la barggam frilansjournálisstan NRK radion ja TV’an gålmmålåk jage. Sån la aj filmajt ja tjuovggagåvvåvuosádusájt dahkam. Lávlatevstajt ja tjuojalvisájt la aj dahkam. 1975 jage rájes la Spålavuolen årrum.

14. kap.

Lisa mårålattjat Petterij gæhttja. Gæhppadit rijpi badjel låjdås ja jårbbis giergij badjel gahppá.
De jårges ja vuorddemusájn sunji gæhttjá.
Suojmma bajás skåvllåj vádtseba. Petter suv tjavgga giedas adnal, ja Lisa ballá luojttet galggá. Rássedievan då iehtjáda mánájnisá tjuodtju. Ienemusát sijájs sån muodojs dåbddå.
Lisa Petterav tjavgábut giedas adnal ja biktasijt divát. Mij så lij skåvllådåben vuorddá? Petter gut divnaj sihtá ståhkat ja gut ávvudallá oabbásis låhkåt. Ragna duov dáv javllá. Javlla suv máná ælla låhkåt oahppam, ja vájveduvvi dåjs iehtjádijs. Valla javlli dát åhpadiddje le buorre divnaj vuosstij.
Ij sidá avtak láhppet. Sihtá suv gullat viehkamin tráhpav vuolus bajás, vuojnnet suv gå muorrakássa nanna gievkanin tjåhkkåj. Sån galggá vantsan veludallat giehta suodjen sáddu vuosstij ja tjiehkádallat miehtsen.
Tjáhppis sálvo li bieddjis siejnijn. Bieggá l dávk mállagav bæjsstám. Smávvaruvtuk russjkis vindega avtajtjálmij bahás gæhttji.
Vuonás ij suovasta. Tjáhppis båhttså l galmas, vuojnná dav, tjoaskes lisj má de lanján aj.
Tjuodtjoba giemses dåbbelin, ja ieddne ij avtajnik sáhkada. Petter tjavgábut tjábrri ja jáhkas adnalasstá. Laila l fiervás boahtám, vuojnná suv stuorra alek tjálmijt ja giedjegijt suv vuolpon.
Ienep vantsa båhti. Aron maññegietjen tjåhkkåj ja divnaj sáhkat, giedaj sæjvvá ja subtsas dávk gåbtjåsdagá birra mij båddnåj manáj. Iektu iehkedis livrregákká nanna tjåhkkåhin, ja Aron javlaj ij galga iehtjádijt iejtas badjel dibddet mierredit. Petter ij riekta dádjada majt usjut, valla Aron juojddá ietján aj javlaj. Javlaj jus aktak gæhttjal, de la buoremus unna riehtasattjan liehket.
Dåjn iehtjádijn li tuddjavuossa, sæmmi vuossa majt láttakmiehtsen adni. Jáffovuossa ma li vuojddasin buonjodum ja jiellen gåjkkådum. Dajda moatte vahkusasj biebmo ja biktasa sjiehtti.
Petter ij sijddaj besá juohkka biejve. Javlli ilá divras ja tjuottjes sjaddá. Juohkka bierjjedagá suv viedtji , ja de vas ruopptot suv suvddi mánnodagá jali sådnåbiejviehkeda.
Oadtju binná bensijnnarudájt suohkanis, javllá ieddne. Ieddne ij vuojga sáhkada. Muhttijn avtajtjálmij vindekrájge ålgus gæhttjá, gæhttja nuore guovlluj. De ij hajitjit lijssi. Mánájn almen li gållesoaje, javllá sån. Pettera mielas lij buorep aktan jågñit dálla gå la tjaktja.
De ålmåj ålgus boahtá galmma lanjas. Allak ja alvos, gæhttjá biráldis. Njálmme dahppot. Ålmmå gahperijt oajves nuollali, valla nissuna e ietjasa moattebájnuk lijnijt nuola. Ålmåj tjavgga gåsås ja rudnalibme sjávvun.
– Na juo de vat ådå skåvllåjahke l álggám.
Ulmutja degu hássostávrá tjuodtju, valla fierván gullu Aron tjavgga gárrodime. Åhpadiddje stárfo guovlluj gæhttjá. Ja de vat gåssis. – Buorisboahtem didjij gájkajda.
Petter iednes lagábuj manná. Ålmmå oajvvetjåhkkå l buovddan. Vuollelin, bieljij buohta, suohkkis vuopta oajvev birástahtti. Majt så lik javllá? Petter ájádallá, gulldaladdá. Sån ij divna bágojt dádjada.
– Didjij æjgádijda, åhpadiddje joarkká,– sidáv javllat: – Máná li buorre háldon. Ietjam bieles galgav dahkat mij la máhttelis vaj dav máhtudagáv oadtju majt divná Vuona máná galggi oadtjot. Ietján jáhkáv la buoremus máná klássaladnjaj galluga båhti.
Ållesjattuga fierva guovlluj vádtsi. Moattes mánájs hættuji jaskaduvvat. Unnemusá tjierru. Petter vuolpos gitta anet, ittjij diede nav sjaddá. Ieddne suv buorrit ja bælljáj suv tjules. Biellje l liekkas ja luvás, ja ieddne sunji bælljáj tsamát. Boadáv vas ruopptot, dav dal dieda. Ja de Luoktaj vuolggin.
Petter ådju, gadnjalij nagát. Ja de iednes fármas, ja uksaj jårgit. Galggá gus sisi mannat?
Då iehtjáda li beñkaj guoran, ja Petter uksagaskan tjuodtju. Ladnja l stuorre ja buottsos, rábe vuollaj la allak. Máná guhka bievdij duogen tjuodtju. Ålmåj unnep bievde guoran lanja nuppe bielen tjuodtju, ja dálla ij sån nav stuoragin vuojnnu.
– Ja de gahperav oajves nuollap. Petter ij dádjada. Tsakkas njálmijn tjuodtju ja avtajtjalmij åhpadiddjáj gæhttjá.
– Hæhttu gahperav oajves nuollat. Klássalanjan divna hæhttup gahperav oajves nuollat. Dádjada gus? Gullat vargga dal bæsstal. Hæhttu gådtjåt, valla i huoman bæsstala.
Åhpadiddje vuojnná báhttja l bálon. Gieda li vuojnnet dellasa galjugis stuorra trædjo sinna, ja gállon li smávva joajme. Juolgijn li gummistiebila, tjáppagit jaládum juolggelahtasa buohta. Åhpadiddje suojmma Pettera lusi manná ja tjáppagit gahperav Pettera oajves válldá, gahperav bælljasij ja diehpijn.
– De lijma smidá, ejma la? Tjáppa gahper la, valla klássalanjan i gahperav guotte. Dav dal diedá?
Petter ávvus. Dav vuojn de åhpadiddje javlaj, gahperav oajves galgaj válddet. Hehpanam lij, åhpadiddjaj gæhttjá ja tjajmat. Då ietjá oahppe ållu sjávot tjuodtju.
Åhpadiddje klássaladnjaj gæjggá. Petter alvaduvvam tjálmij dan gálgo giehtaj gæhttjá. Åhpadiddje siejvvel, ja Petter suojmma bievdij gaskav vádtsá. Diehtá divna sunji avtajtjalmij gæhttji. Hæhttu stuoráp báhtja siegen tjuodtjot.
Åhpadiddje sálmav lávllu, ja vuorrasamos oahppe gæhttjali siegen vuostasj versajt lávllot. Ja de oadtju tjåhkkidit muorrabeñkaj nali. Åhpadiddje stuor girjev sláddi. Petter ij la goassak dakkir girjev vuojnám. Skálmá li tjáhppada, ja árka li stuore degu sloamka. Suojmma bievde vuosstij skåhpi.
– Álggep namáj.
Gehtjas klássalanja miehtáj. – Gæhttjat, dån la Sigurd. Måj dal nubbe nuppev åvdutjis dåbddin. En gus? Buorisboahtem dunji. Le gus dujna buorre giesse læhkám?
Ráddna guhti sijddobielen tjåhkkåhij vásstedahttjáj, valla åhpadiddje ij vuorde. – Ja dale l Ingvald. Buorisboahtem dunji adjáj.
Báhttja åvdep beñkan nievket.
Ja de l Pettera vuorro. Vuostatjin ådå oahppijs.
– Na mij la så lik mijá ådå rádna namma gut la nav smidá sjaddam gahperav oajves váldátjit?
Åhpadiddje sunji sáhkat. Petter árvvet majt gatját, valla ij duosta. Divna sunji gæhttji, ja degu smávva nijbátja suv livágis rubmaha tjadá tjuoggu. Sihtá galla vásstedit vaj divna gulli, valla ij bágov oattjo.
– I gus dádjada majt javlav?
Åhpadiddjen la basstelap jiedna, ja Petter vuollegisát avtajtjálmij lanjáv gæhttjá. Juo de vas gåttjådit sihtá.
– Hæhttu subtsastit mji la duv namma, tsamát Sigurd sámegiellaj.
– Pe...pe....petter Amundsen.
Nav ruvva boahtá, ja juo l de vassám. Åhpadiddje l dudálasj ja girjen gæhttjá. De vas bajás gehtjas. – I galga javllat Bedder, valla Petter. Gullat javla Petter.
Petter ráddnasis gæhttjá, valla sån ietjá guovlluj gæhttjá. Juoga l vat majt ij dádjada, juojddá majt galggá javllat.
– Na dajna ájn de vuorddep. Ma li duv æjgádij namá?
Sigurd tsamát, ja Petter dádjat. – Lisa Amundsen.
– Vaj nav, ja mij la de.......hm, nav la de.....
Åhpadiddje l vuojnnet vuorrástuvvam, ja nuore guovlluj gæhttjá. De nuppe bælláj sláddi.
Divna hæhttuji ietjas åvdås vásstedit, ja divna hæhttuji tjuodtjot madi ålmmåjn girje duogen sáhkadi. Akta unna nejtsusj tjierrogoahtá. Åhpadiddje suv lusi suojmma vádtsá, gæhttjal suv jasskadit, valla nejtsusj siejne vuosstij rabbá, ja ij majdik tsuvke. Muodojt buoltjis ruoppsis giedaj tjiehká.
– I gus sidá javllat mij la duv namma?
Nejtsusj ájn de vil ienebut ruodná mállidum siejne vuosstij rabbá. Tjáhppis vuopta li biesskedum degu gárre oajve birra. Tjágñam la gilgudum hulloskirttuj mij akti lij læhkám viskájn ja ruoppsadijn girjadum. Muorraskuovajt la juolges tjievtjastam. Skuova li ållu siejne vuosstij, ja smávva juolgátja hullovuolpo vuolen vuojnnuji.Unnagattjan vuojnnu dan ruodná siejne guoran.
Akta báhtjajs tjajmat, ja åhpadiddje jårges. Petter ballá. Manen så ij vássteda? Le gus namádak? Åhpadiddje má dal divnajda suhttá?
Åhpadiddje suojmma ruopptot vádtsá, ja låhkå iesj namáv girjes. Sigrid Eriksen. Ja de l friddjabåttå, ja Petter diehtá viertti gáhttit. Danen de vuorddá desik iehtjáda li ålgus mannam. Máhtijs má dal sån aj ålgus mannat? Åhpadiddje girjev sláddi, ja Petter bievdij gaskav njáhká.
Unna nejtsusj tjuodtju aktuallasis siejne guoran. Suv namma l Sigrid, valla ij la ájn bágov moalgedam. Namádibme, ussjol Petter, ja lulu sunji sáhkadit. Vájbi ij la dat nav buorre ájálvis? Dálla l Petter jaskadabbo Juo l gåjt juojddá oahppam, ja åhpadiddje ittjij suhta gå tjuodtjánij.
Tjuodtju aktuallasis. Då ietjá máná ståhki, ja Petter tjuodju ja gæhttjá avtajtjálmij gå då stuorámusá nubbe nuppev goade birra viegadalli. Ij la avtanik nav tjáppa træddjo gå sujna.
Stuorra siejnne. Vuolemus fiello li miesskamin. Ruodná sebmula fielloj nanna sjaddi. Ruoddnis, suohkkis sebmula, ja Petter hálit dajvav gabestit. Giedav gálggi, valla ij huoman visjá.
Duola ráddna, gut suv guoran tjåhkkåhij, boahtá viega, ja ruoppsisvuoptak næjttso mañen. Petter hæhttu mæhtjánit vaj ij ravga, valla då guovtes æbá suv ájtsa. Tjájmmaba ja rihtjoba, ja gåjkke rásij sinna jålluribá.
De åhpadiddje boahtá, ja vuostasj friddjabåddå l vássám. Dán bále biellujn skuolkat, biellujn mij la stuoráp gusábiellos Luovtan. Bajedum åjvijn tjuodtju ja skåvllåbiellov gasjkos tjuvdij anet. Tjajmmusa sjávvunin, ja oahppe jæhkogisát åhpadiddje bálldal sisi mannin.
Visská blyánta bievdij nanna. Petter gæhttja biráldis, då iehtjáda li aj oadtjum. Válldá dav guhkasiek stihkav, tjårmå sinna jållert, ja snjutjev májsttá. Gudnan muovijt. Det várrogisát muorraj tjuorggá.
– Ale, ale dav dagá!
Åhpadiddje alvot bævddáj goalkot. Petter balon dåjda iehtjádijda gæhttjá, ja luojttá blyántav mij bievde badjel guolbbáj jållur. De boahtá åhpadiddje, valla ij bielke. Rávvis tjállemgirjijt juohká, avtav gesisik. Petter aj oadtju.
– Dáv girjev hæhttubihtit várajda válldet. Ehpit rånntsit oattjo. Lihpit gus dádjadam, javllá ja Pettera vuoptajt njávkas.
Petter ávvus. Viertti gáhttit. Jus lij dal divna bágojt dádjadit. Rahpá ja dahppá njalmev gå åhpadiddje sáhkat, gæhttjal bágojt njiellat. Mij la så dal?

Skåvllåbiejvve l nåhkåm. Namádibme ij tjiero, ja unnemusá viettjaduvvi amás ulmutjijs. Petter galggá guovte báhtja, ja gålmå næjtso siegen årrot. Goadeboanndi ålgusjbielen vuorddá, ja javllá galggi suv oadtjot buorastahttet guhti biebmojt máles ja guobajt gårut. Goadeboanndi l unnagasj ja gassuk, ja Petter árvvet buorre ulmusj la.
Goahte l unna dievátja duogen. Goade guoran li sávtsa bajka, ja goade vuolen li gáhtto. Gievkanin goadeiemet váttsasj, roahkkot ja unnagasj. Sån ij tjájma, ja máná oadtju smávsájdijt ja berunijt bårråt.
Iehketbiejve ålgus njáhká. Boadáldagán la guolle- ja sálltetsiehka.. Tjåhkkit muorrastuohpo nali muorraskuohto guoran, dassta l buorre várddodahka vuodnaj. Valla Luokta ij vuojnnu, njárgga duosstu. Biehtsevuovdde l gitta njárga gæhtjáj, ja diehtá muorragierragij duogen la goahte, návsste ja jielle. Dåppebun la fiekse. Njuovvam li gus lippajt? Ælla, lippa li viesso. Gå sån sijdas vuolgij, de dievájn guohtun.
Mælggat la juo gå gáttes vuolggin, ja sijddaj sihtá. Valla ij dåhku dåhkki vádtset, Fierva miehtáj li gahtjadagá, ja bávte ma li njalkkasa, jå gårvvodákkij vuolen la nuorre tjiegñal. Båditji gåjt bierjjedagá?
Ijáv oada duolbo señgan guovte báhtja siegen. Viertti såkken oadet, ja bivástuvvá. Sisñep lanjan næjtso sáhkadi.
Oaddaji váni sáhkadik. Iemet boahtá, buorre ijáv sávat ja ulljolámpov válldá. Tjuovgga suojmma oabme siejnijt guodá. Ja de luvkko dahpaduvvá ja tjalme hárjjjáni. Ålggon la dávk mánnodihpe, siejnen mánnotjuovgga vehik vuojnnu. Då iehtjáda jasska båssu. Ådi dávk.

Vuojnná iednes. Tjåhkkåj gievkanbievde guoran. Muorrakássa l dievva, ja sån la aktu. Vuodná dal jáddá. Gullá bárojt stárfon dåjddemin. Soahkemuorra tsiehka l, ja de giehpes lávke gulluji. Rahpá vuonáuvsav ja dållåj guovllá, hilájda gæhttjá. De nuolat, agev gievkanin nuolat. Gatsos biktasijt vuoná bajelt ja tjoavddagav uvsan bådnjål. Tjoaskes lisj má juolgijda, sån agev luodju tjælláris jiella boahtá. Ulljolámpov spihkáris válldá, ja tráhpáv bajás boahtá. Vuostak Lailaj gæhttjá ja suv gåptjåt. De vuojnná Pettera sæññga l guoros. Petter siejne guovlluj jårges.
Gulla gå gåbttjåsav gáble badjel gatsos. Sæññga agev gitjárt gå ieddne viellit. De lámpov båssi. Tjavgga glássarabddaj båssis, ja glássa degu jiednat, ja de lij sæmmi sjævvnjat Luovtan degu Buvijkan.

Måsske Divtasvuonan (Gåvvå: Svein Lund)

Måsske Divtasvuonan (Gåvvå: Svein Lund)

16. kap.

Tjálli ja tjierru, ålgolt låhki ja sálmajt lávllu. Åhpadiddje bievdij gaskav vádtsá. Girjijda gæjggá, nuktal ja arvusmahttá. Dálla l Laila lunna. Laila l má smidá.
Petter vanát, gieda ruossot rábe vuolláj, ja gavás. De garra gattsa suv niskes doahppiji, ja sån tjavgga åvddån nággiduvvá.- Tjåhkkåha riekta!
Illastimes gullat háhpaskuvvá, ja guggñit.
Dádjat gal bágojt, valla åhpadiddje ij hiejte delbastimes:- I galga javllat tyll, valla tull, i benger, valla penger. Mij javllap et hus, ep javla en hus.
Namádibme ij la desti namádak. Sigrid la stuorrum ja ij la desti balon, ja Petter álu klássalanjá nuppe bælláj gehtjas. Valla iehtjáda li boahtám, máná gudi balos båvsåjda gådtji.
Juohkka bierjedagá sijáv viedtji. Buorak la sijddaj boahtet, ietjas señgan oadet, bessat tjåhkkåhimes duolla gå mállásijt bårri. Agev la låssåt gå galggi máhttsat. Ieddne ij vuojga sáhkada gå bávtij vuolev suhki. Skåvllådåben ij la goassak bivval gå båhti. Vinndegijs jiegña suddá ja smávva sláttutja li vinndekbællán. Fielloj gaskan bievden siejnnedihke lådi. Dá smávva tjivrrusa ruosádi gå soames blyánntasnjutjijn jali pænnasnjutjijn sárgas.
Åhpadiddje de suhttá ja javllá blyánta li ilá divrrasa sálvojt råkkåtjit. Divna li má divrrasa, ja hæjojviehkke vierrti mákset.
Åhpadiddje lijkku vuojññama birra ságastit. De oajvev bajet, tjavelgav njuolggi, ja alvot oahppijda gæhtjá. Vuojññamin divna årru, riekniga, subttsasa ja tjuorggasa. Dálla gávnnuji diedo daj birra, javlla sån.
Soames biejve Sigrida guoran ganuk. Biedjá giedav gálluj, njávkas suv tjáhppis, guhka vuoptajt mañus, ja oajvev aj várrogisát mañus dieddel. Ja de bielggetjuvde ja tjutjuktjuvde gaskan gállov mihtti. Gå la mihttim de goarrsát manná táblluj ja mierkki.
– Návti máhttep vuojññamav mihttit, javllá.
Divna mihttiduvvi. Åhpadiddje krihtajn mierkki, ja bokstávajt åvddåj tjállá. Petter roahkku daj galmma tjuvdij vuolen. Avtan næjtson lij unnemus gállo, valla åhpadiddje suv jasskat ja javllá ælla divna tjiehpe gejn li ållo vuojññama.
Vaj majt javla, Petter? Petter vajált, sámegielav sáhkat ja javllá ij riekta diede majt galggá jáhkket. Åhpadiddje vuojnnet hessu. –Galli galgav gærddádit? Diján ij la loahpe sámegielav skåvllådåben sáhkadit. Lágan tjuodtju juohkka åhpadiddjen la åvdåsvásstádus bærrájgæhttjat vaj oahppe e sámásta, ja jus sámásti, de galggá åhpadiddje sijáv stráffut. Petter, juo lav de duv várrodam.
Petter ruoppsadin tsahká, ja åhpadiddje bissaladdá. Gieda hárddo duogen åvddån guvnnjaj.
– Vájbi ájn akti gæhttjala?
Galggá gus mávsedit? Dálla, ja divnaj åvdås? Galggá gus åhpadiddje bævddáj mannat ja sujsta tjuvdijt dådjalit? Galla l sån gievrra.
– Iv mån diede, gussjmaha vásstet.

Ietjá artihkkala girjes Sámij skåvllåhiståvrrå 2